الف - آیا کارآمدی برجام زیر سؤال رفته است؟

صد روز پس از اجرایی شدن برجام، ایران هنوز به سیستم مالی بین المللی دسترسی ندارد. به همین دلیل بود که محمدجواد ظریف ۲۸ فرودین ماه در نشست مطبوعاتی با فدریکا موگرینی در تهران از آمریکا خواست که که موانع را از سر راه همکاری ایران با سیستم بانکی جهان بردارد؛ زیرا هدف ایران در توافق هسته‌ای و امضای برجام خروج کشور از انزوای اقتصادی و اتصال به سیستم مالی بین‌المللی بوده که تا کنون محقق نشده است.

ظریف در بخشی از نشست مطبوعاتی عنوان کرده بود: مردم ایران باید هرچه زودتر نتایج برجام و توافق هسته‌ای را احساس کنند و اگر این احساس به وجود نیاید این سؤال برای آن‌ها پیش می‌آید که این توافق به چه میزان برای آن‌ها مفید بوده است.

ولی الله سیف، رئیس بانک مرکزی نیز در سفر به آمریکا گفته بود توافق هسته‌ای ایران و گروه ۱+۵ موسوم به برجام تا کنون «تقریباً هیچ» دستاورد اقتصادی برای تهران در بر نداشته است. به نوشته پایگاه اینترنتی بلومبرگ، آقای سیف گفته بود ایران سه ماه بعد از اجرای شدن برجام، توان دست‌یابی به ۱۰۰ میلیارد دلار دارایی ضبط‌شده‌اش در خارج از کشور را نداشته و برای پرداخت صورت‌ حساب‌هایش در مبادلات خارجی به دنبال راهی برای استفاده از دلار است. رئیس بانک مرکزی ایران اضافه کرد با آنکه قرار است سپرده‌های ایران در بانک‌های خارج از کشور قابل دسترس باشند، بانک‌های اروپایی کماکان نگران نقض قوانین آمریکا و مواجه شدن با جریمه‌های سنگین این کشور هستند.

به همین دلیل بود که محمدجواد ظریف که دوشنبه هفته گذشته برای شرکت در اجلاس بین‌المللی تغییرات آب و هوایی در مقر سازمان ملل وارد نیویورک شده بود، سه‌شنبه و جمعه گذشته با جان کری، همتای آمریکایی خود دیدار و دو طرف درباره‌ «نحوه درست» اجرای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و «برخی نگرانی‌ها» در مورد اجرایی نشدن تعهدات ۱+۵ با مانع‌تراشی آمریکا رایزنی کردند.

ظریف پس از دیدار نخست با جان کری و در گفت‌وگو با روزنامه نیویورک‌تایمز تاکید کرده بود که مقام‌های آمریكایی باید در «تضمین‌دهی» به كشورهای دیگر درخصوص امكان تجارت در ایران بدون پذیرش خطر مجازات از سوی آمریكا، «بسیار فعالانه‌تر» عمل كنند.

انتقادات ایران از عدم بهره مندی از اجرای برجام، جان کری را بر‌آن داشت تا در حاشیه نشست تغییرات آب‌و‌هوا در نیویورک و بعد از دیدار با ظریف اعلام کند که «تحریم‌های ایران برداشته شده» و «بانک‌ها از معامله با ایران نترسند».

همچنین جان کری اگر چه گفته بود که ایالات‌متحده «مخالف» معامله بانک‌های خارجی با ایران نیست، اما همچنین خواهان این شده بود که معاملات در هر حال باید در چارچوب توافق‌نامه قدرت‌های جهانی با ایران انجام گیرد.

وزارت امور خارجه ایران نیز اخیراً در گزارشی به مجلس شورای اسلامی درباره بیلان سه ماهه اجرای برجام نوشته‌بود: «نگرانی مؤسسات مالی به دلیل ارعاب آمریکا و تحمیل جریمه‌های سنگین چندین میلیاردی بر بانک‌ها در طول سال‌های گذشته، فضای روانی سنگینی برای شروع مجدد همکاری با ایران ایجاد کرده است.»

گفتنی است نمایندگان دولت‌های آلمان و بریتانیا اخیراً اعلام کرده‌اند که‌ با وجود آغاز اجرای توافق‌نامه برجام و برداشته‌شدن بسیاری از تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، بانک‌های اروپایی هنوز در انجام معامله با ایران تردید دارند. علت این تردید و احتیاط، ترس مؤسسات مالی اروپایی از مجازات آمریکایی‌ها اعلام شده است.

در همین راستا سایت بی بی سی در مطلبی عنوان کرده که صد روز بعد از اجرایی شده برجام «تردیدهایی درباره کارآمدی برجام و تأثیر توافق بر ایران» ایجاد شده است. در این گزارش عنوان شده در صد روز اول اجرای برجام موانع عمده ای همچون تحریم‌های وضع شده از سوی آمریکا علیه ایران برای تبادلات با دلار آمریکا و محدودیت شرکای ایران در دسترسی به سیستم مالی از جمله بانک مرکزی آمریکا و خطر جریمه و تحریم احتمالی آن‌ها از سوی آمریکا در مقابل آن ایجاد شده است.

در ادامه گزارش بی بی سی آمده است: دلیل اصلی خودداری بانک‌های بزرگ از همکاری با ایران٬ نگرانی از احتمال تحریم و جریمه شدن از سوی آمریکا به دلیل تحریم‌های غیراتمی است که هنوز برقرار است و برنامه ای هم برای لغو آن وجود ندارد. برخی از بانک‌های اروپایی طی سال‌های اخیر بر اثر تحریم‌های سال ۲۰۰۸ به بعد آمریکا جریمه‌های سنگینی پرداخته‌اند و این نگرانی هنوز برای عمده بانک‌ها باقی مانده که در صورت معامله با ایران تا چه حد در برابر خطر جریمه و تحریم قرار می‌گیرند.

بی بی سی می‌نویسد: «با اجرای برجام از ۲۷ دی ۱۳۹۴ ایران قانونا به دارایی‌های خود که بر اثر تحریم‌های اتمی شورای امنیت٬ اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا مسدود شده بود٬ دسترسی پیدا کرده و این دارایی‌ها اکنون عمدتاً در حساب‌های ایران نزد بانک‌های چین٬ کره جنوبی٬ ژاپن٬ هند و عمان است. خریداران اروپایی نفت ایران هم وعده تسویه حساب به ایران داده‌اند. ایران می‌خواهد بر اساس نیاز خود معادل دلار یا یوروی این دارایی‌ها را در حساب خود نگهداری یا وارد ایران کند یا در هرجا که لازم داشت هزینه کند؛ اما بانک‌ها برای تبدیل این دارایی‌ها به دلار و یورو به مجوزهای مالی و بانکی آمریکا احتیاج دارند تا هدف تحریم و جریمه ناشی از قوانین آمریکایی مبارزه با پول شویی و مقابله با مبادلات مالی مرتبط با مسائل تروریسم قرار نگیرند. بانک‌ها که نگران تحریم‌های آمریکا هستند از تبدیل این دارایی‌ها به دلار و یورو خودداری می‌کنند. ایران هم به دلیل قدرت کمتر پول ملی این کشورها٬ تمایلی به دریافت آن مثلاً به روپیه هند یا یوان چین ندارد و نتوانسته هنوز به طور مؤثر از دارایی‌های آزاد شده خود استفاده کند».

این مطلب در ادامه عنوان می‌کند: «بانک مرکزی ایران هنوز هم در داخل آمریکا تحت تحریم است و دو کشور نمی‌توانند مبادلات مستقیم با هم داشته باشند، اما محدودیت‌های آمریکا در مبادله بانک مرکزی دیگر کشورها با ایران که تا پیش از برجام مشمول تحریم می‌شد٬ رفع شده است» اما این بانک‌ها نیز بدلیل «نگرانی از احتمال تحریم و جریمه شدن از سوی آمریکا» از انجام این کار خودداری می‌ورزند.
به گزارش الف، جان کری، وزیر امور خارجه آمریکا هفته قبل با حضور در ضیافت سالانه لابی صهیونیستی «جی استریت» مدعی شد بود که «از زمان حصول برجام تا به این لحظه، تهران تنها به حدود ۳ میلیارد دلار از دارایی‌های مسدود شده خود دسترسی یافته است» این در حالی است که دیوان عالی آمریکا چهارشنبه (اول اردیبهشت ۱۳۹۵) در حکمی اعلام کرد که حدود ۲ میلیارد دلار دارایی بلوکه ایران باید به خانواده‌های آمریکایی‌های کشته شده در بمب‌گذاری ۱۹۸۳ پایگاه تفنگداران آمریکایی در بیروت و دیگر حملاتی که گفته می‌شود ایران در آن‌ها دست داشته، پرداخت شود.