مداحی هرچند از سال‌های دور، مبنای شغلی عده‌ای از ذاکران و روضه‌خوانان اباعبدالله (ع) بوده و از این راه درآمد کم اما پربرکتی داشتند، ولی نه مردم و نه خود آنان، این کار را به عنوان «کسب و کار» نمی‌شناختند و هدیه میزبانانشان را برکت زندگی‌شان قلمداد می‌کردند.
روضه‌خوانان قدیمی ـ که شاید امروز تعداد اندکی از آنها در میان ما باشند ـ زندگی بسیار ساده‌ای داشتند و دنیاطلبی در جهان فکری و منظومه زیستی آنها جایی نداشت. مداحی از زمانی به عنوان یک شغل و حرفه شناخته شد که عده‌ای آن را محملی برای کسب درآمد قابل توجه یافتند. ابتدا افرادی خود را صرفاً برای خواندن در مجالس ترحیم معرفی کردند و بعد از آن، مداحی سر مزار اموات هم به حرفه‌ای پردرآمد تبدیل شد
. تحمیل آپشن‌هایی مثل دستگاه بلندگو و دستیارانی برای مداح مجلس، موجب شد تا نان عده‌ای که نه سلوک و اخلاق عالی مداحان و ذاکران قدیمی و نه مراعات پوشش ظاهری آنان را داشتند در روغن بیفتد.
حالا مداحی پول‌ساز از قراردادهای شخصی به عرصه فضای مجازی هم آمده و تازه‌ترینش، آگهی مداحی با نی و فلوت در اپلیکیشن‌هایی مثل «دیوار» است.
در حالی که مداحان قدیمی هیچ‌گاه برای حضور در مراسم، رقم مالی تعیین نمی‌کردند و پس از پایان مراسم پاکت اهدایی را بدون حتی شمارش وجه در جیبشان می‌گذاشتند، اما این روزها فضا کاملاً متفاوت است و کار، فقط از طریق «مدیر برنامه» پیش می‌رود!
در همین زمینه با یکی از آگهی‌دهندگان صحبت شده که وی اعلام کرد: هزینه حضور دو مداح با سیستم صوتی کامل همراه با نی‌زنی برای یک مراسم دو ساعته ختم، حدود چهارصد هزار تومان است.
گفت‌وگو با این آگهی‌دهنده را می‌توانید در ادامه بشنوید:
اساساً این سوال که آیا مداحی یک شغل است و فرد مداح، باید ارتزاق و خرج زندگی خود را از این طریق به دست آورد، موضوع مهمی است که به بهانه انتشار این آگهی در نرم‌افزارهای نیازمندی، پیرامون آن گفت‌وگویی با دو فرد فعال و کارشناس در این عرصه داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
شاخه‌ها و زیرمجموعه‌های هنر مداحی
محمدرضا سنگری، عضو هیأت علمی بنیاد دعبل خزاعی در گفت‌وگو با فارس اظهار داشت: هنر مداحی یا ستایشگری دارای شاخه‌ها و زیرمجموعه‌ها و به عبارت دیگر فنونی است که به شاخه‌های دیگر مرتبط می‌شود. به عنوان مثال ادبیات یا هنر موسیقی و شناخت ملودی‌ها و دستگاه‌های موسیقی، بخش مهمی از مداحی محسوب می‌شوند و اجزای دیگری مانند مباحث تربیتی، حدیث، تفسیر و مقتل شناسی نیز دارد که پیوستگی تام با مقوله مداحی دارند.
روند مداح شدن یک فرد در گذشته
وی افزود: در گذشته سنت بر این بود، افرادی که بنا داشتند وارد عرصه مداحی شوند، نزد استادان این هنر مقدس می‌رفتند و مدت‌ها به شاگردی می‌پرداختند. در نهایت با تمرین فراوان و حفظ اشعار بسیار، مداحی ساده پای منبر بزرگ‌ترها را آغاز می‌کردند و بعدها با اجازه استاد، لباس مداحی که شامل پالتو و عبا بود به تن می‌کردند.
چرا متقاضی مداحی امروزه گسترش یافته است؟
سنگری با اشاره به اینکه در دوران کنونی، اوضاع کاملا متفاوت شده است، تصریح کرد:در دوره فعلی عملاً به دلیل گستردگی حوزه و وجود سلیقه‌های گوناگون و نیاز جامعه به مداحان بیشتر، علی‌رغم گذشته که تعداد مجالس محدودتر بود، مداحان بیشتری در کشور حضور پیدا کرده‌اند. امروز سلیقه‌های مخاطبان بسیار متنوع شده است که حتی برخی از آنان، تن به حضور در هیأت و مسجد نمی‌دهند و شاهد برگزاری هیأت‌های زیرزمینی هستیم که همه این موارد موجب شده است، خواهندگان عرصه و حوزه مداحی افزایش یابد.
مداحانی که نیاز مالی یک ساله خود را با مراسم یک دهه تأمین می‌کنند
این نویسنده و عاشوراپژوه با بیان اینکه مداحی امروزه با مسائل مالی ویژه‌ای مواجه شده است، تصریح کرد: امروزه شرایطی حاکم است که یک مداح ممکن است، تمام نیاز مالی سال خود را با یک مراسم دهه محرم تأمین کند و این موارد در حوزه مداحان شاخص و سرشناس نیز وجود دارد.
نهادی باید مسئول مستقیم حوزه مداحی شود
این عضو هیأت علمی بنیاد دعبل خزاعی با بیان اینکه نیاز است نهادی در عرصه مداحی مستقیم وارد شود و مسئولیت مدیریت اوضاع را بر عهده بگیرد، تصریح کرد: به نظرم این نهاد می‌تواند سازمان تبلیغات اسلامی باشد؛ زیرا دارای زیرمجموعه‌هایی است که وظیفه و مسئولیت آنها مرتبط با حوزه مداحی است که می‌توان به بنیاد دعبل خزاعی، کانون مداحان و ... اشاره کرد.
وی ادامه داد: این نهادها باید از حوزه مداحی مراقبت و روی کلاس‌های مداحی نظارت داشته باشند و حتی اگر بتوانند محتوای آموزشی آنها را مدیریت کنند تا مربیان و مدرسان از آنها استفاده کنند.
مداحی در شرایط فعلی جامعه، شغل، منصب و صنعت است
سنگری در پاسخ به این سوال که آیا مداحی را می‌توان یک شغل دانست، افزود: باتوجه به شرایط فعلی می‌توان گفت که مداحی یک شغل، منصب و صنعت است و یک فرد به این دلیل که یک مداح و ذاکر خوب باشد، باید برای این حوزه وقت بگذارد، شعر جمع‌آوری کند و تمرین داشته باشد، لذا نمی‌تواند به کار دیگری برسد، اما صحیح آن است که مداحی شغل نباشد و افراد آکل به دین خود نباشند؛ زیرا در روایت هم مطرح شده است که آکل به دین بودن و رفع نیازهای مادی زندگی از این طریق، ممنوع است، لذا باید شغل اصلی مداح، کاری غیر از مداحی باشد که امروزه بسیاری از مداحان مشهور نیز همین وضعیت را دارند و در بازار یا ادارات مشغولند.
مداح نباید رقم پاکت مداحی را تعیین کند
این شاعر اضافه کرد: خوب است مداح و ذاکر زمانی که در مراسمی شرکت می‌کند از قبل رقمی برای دستمزد یا به اصطلاح امروزی «پاکت» تعیین نکند و این تصور را داشته باشند که رقمی ارائه شده، هدیه اهل‌بیت علیهم‌السلام است و آنها نباید مستاکل به دین باشند.
وی با اشاره به لزوم اخذ اجازه‌نامه از سوی مداحان جوان گفت: به طور معمول تمام مداحان کشور امروز توسط سازمان تبلیغات اسلامی و نهادهای زیرمجموعه مانند خانه مداحان، بنیاد دعبل و بسیج مداحان شناسایی شدند و با ارائه کد شناسایی با آنها ارتباط دارند، اما این روند باید بسیار دقیق‌تر باشد و این نهادها بیش از آن که با مداح ارتباط داشته باشند باید با محافل آموزشی مداحی ارتباط برقرار کنند و روی کار آنها هم از لحاظ شکلی و محتوای آموزشی نظارت دقیق داشته باشند.
عیان شدن اعلام هزینه برای جلسه و مداحی معضل است
برای بررسی هرچه بیشتر این موضوع از زاویه‌ای دیگر با جبار رحمانی، استادیار انسان‌شناسی فرهنگی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی و مولف کتاب «مطالعات جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی عزاداری محرم» گفت‌وگویی داشتیم.
وی نیز در گفت‌وگو با فارس پیرامون این موضوع اظهار داشت: مسأله تبلیغ مداحی‌ها در فضاهای مجازی و حتی سایت‌هایی مانند دیوار، یک پدیده جدید محسوب می‌شود، اما لزوماً نوعی بدعت و انحراف نیست. اصولاً همواره رسانه‌های رایج، فضایی برای تبلیغ متخصصان مذهبی از طرف خود یا هواداران بوده و هست و از طرفی از گذشته دور تاکنون بخشی از مداحان و مشاغل وابسته به آن، در ازای دریافت پول، مراسم را اجرا می‌کردند.
وی ادامه داد: به عبارت دیگر مداحی یک منبع درآمد بوده و بازار خاص خود را داشته و دارد، به همین دلیل، همیشه رسانه‌های غیر رسمی بستر تبلیغ کار یک مداح و تعیین نرخ برای اجرای برنامه بودند.
اخذ پاکت مداحی در گذشته، نامحسوس بود، این روزها علنی شده است
رحمانی با بیان اینکه در شرایط امروزی که به واسطه فضاهای مجازی امکان‌های بیشتری برای توسعه این بازار وجود داشته، مداحان یا واسطه‌های آنها از این فضا برای توسعه کار خود استفاده کرده‌اند، تصریح کرد: در کل می‌توان گفت تبلیغ در فضای سایت، بدعتی نیست که انحراف محسوب شود. پیش‌تر پاکت را نامحسوس می‌گرفتند حال از طریق فضای مجازی تبلیغ کرده و مبادله و توافق صورت می‌گیرد. این عیان شدن اعلام هزینه برای جلسه و مداحی معضل است.
برخی مداحان از سر ایمان و بدون دریافت یک ریال خدمت می‌کنند
مولف کتاب مطالعات جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی عزاداری محرم با اشاره به اینکه از گذشته اقتصاد دین، یک واقعیت نامریی است که به شدت هم تلاش می‌شود پنهان و انکار شود، افزود: اینکه چنین نگاه اقتصادی و تجاری قبلاً وجود نداشته و حالا به وجود آمده یک تصور ناصواب است. البته که باید در این میان، حساب مداحانی را که از سر ایمان قلبی و بدون ذره‌ای پول به ایفای نقش پرداخته‌اند، جدا کرد، اما اینکه عده‌ای خدمت به امام حسین (ع) را وظیفه دینی خود تعریف کرده‌اند، لزوماً شامل همه نمی‌شود و عده‌ای هم هستند که این کار را در ازای دریافت مبلغی انجام می‌دهند. به همین دلیل بهتر است واقعیت را در تنوع خود مشاهده کرد.
هزینه میلیاردی ده شب محرم در تهران
وی اضافه کرد: مداحی برای عده‌ای یک نذر، رسالت و عقیده شخصی است و برای عده‌ای در کنار عقیده بودن، شغل و منبع درآمد است. به همین دلیل در تهران، گاه مداحانی برای ده شب تا یک میلیارد پول می‌گیرند.
راه‌حلی برای معضلات فعلی حوزه مداحی
رحمانی در پاسخ به این سوال که تعیین یک نهاد به عنوان مسئول و ناظر بر حوزه مداحی چه میزان در کاهش آسیب‌های این حوزه می‌تواند تاثیرگذار باشد، تصریح کرد: اصولا ایجاد نهادهای نظارتی در جامعه دینی، کار مفید و مثبتی نخواهد بود. زیرا قدرت‌های ناشی از نهادهای نظارتی، به فضایی برای رقابت‌ها و نزاع‌های درونی میان متخصصان دینی بدل می‌شود. اصولاً رسمی‌شدن امور دینی در جامعه‌ای مانند ایران، نتیجه مثبتی نداشته و صرفاً بستری برای توسعه همان اقتصاد دینی از خزانه بیت المال بوده و هست.
ارتقای ذائقه دینی مردم موجب حذف مداحی‌های بی‌کیفیت می‌شود
مولف کتاب مطالعات جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی عزاداری محرم گفت: متاسفانه در سایر عرصه‌ها که نهادهای نظارتی ایجاد شده، هیچ گزارشی از عملکرد و پیامدهای آنها وجود نداشته و نداریم. بهتر است به جای ایجاد نهاد نظارتی، متخصصان دینی به ارتقای ذائقه دینی مردم کمک کنند تا خود مردم این نوع مداحی‌های بی‌کیفیت را به تدریج حذف کنند.
صداوسیما در تغییر ذائقه مردم به میدان بیاید
وی ادامه داد: تجربه نهادهای رسمی مانند صداوسیما به خوبی نشان داده است که لزوما به شیوه منصفانه‌ای فرصت برای همه الگوهای مداحی فراهم نمی‌شود. در سال‌های اخیر از برکت تعریف مقام معظم رهبری از مداحی‌های سنتی در برخی شهرهای دیگر بود که اندکی صداوسیما به آنها میدان داد. در غیر این‌صورت صداوسیما مدت‌های زیادی است به قبضه عده‌ای از مداحان و گروه خاص در برنامه‌های مذهبی درآمده است.
ذائقه مردم موجب ورود دف و فلوت به مداحی‌های کشور شده است
رحمانی در پاسخ به این سوال که چرا امروز شاهد حضور مداحی‌هایی با دف‌زنی یا فلوت‌زنی در مراسم ترحیم هستیم، گفت: با توجه به اینکه شاهد تحولات در ذائقه موسیقایی مردم هستیم و زمانی که مداحان بسیار بزرگ صداوسیما و معروف تهران از خواننده‌های قبل از انقلاب در موسیقی و شعر تقلید کرده‌اند، نتیجه این است که در بخشی از مداحی‌های جدید، ریتم‌های شاد و ملودی‌های جدید و ترکیب‌های موسیقایی با ابزارهای موسیقی و ... وارد شده است.
مولف کتاب مطالعات جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی عزاداری محرم تصریح کرد: اصولاً ورود ابزار موسیقی مانند نی، فلوت و ... که در دستگاه‌های موسیقی نزدیک به محتواهای حزن‌انگیز مداحی‌ها هستند، امر بعیدی نیست. یادمان باشد وقتی موسیقی به مسأله‌ای ممنوعه بدل شود و تربیت موسیقایی مردم به یک تابو تبدیل شود، ذائقه موسیقایی مردم به شیوه‌های غیرمنزهی تربیت خواهد شد و در نهایت باید انتظار برخی ناهنجاری‌ها را هم داشت.
منبع: فارس