کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» یکی از آثار مهم و برجسته رهبر انقلاب اسلامی، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مدظله‌العالی)، است که به‌عنوان یک اثر بنیادی در حوزه اندیشه‌ورزی دینی و تفسیری در فضای فکری و فرهنگی جامعه ایران شناخته می‌شود. این کتاب، که به‌طور ویژه برای تبیین و تشریح «طرح کلی اندیشه اسلامی» از منظر قرآن کریم نوشته شده است، به‌دنبال پاسخ به پرسش‌های اساسی در خصوص چگونگی شکل‌گیری یک جامعه اسلامی بر اساس مفاهیم قرآنی و همچنین چگونگی ارتباط بین ایمان، عمل و ساختار اجتماعی است.
ممکن است بسیاری از ما این کتاب را یا در قالب مطالعه فردی یا در تدریس آن استفاده کرده باشیم و برخی نیز شاید فکر کنند که مطالعه این کتاب کافی است. اما واقعیت این است که بسیاری از مفاهیم و مسائل اساسی امروز، مانند آنچه در «بیانیه گام دوم انقلاب» آمده، ریشه‌های اندیشه‌ای خود را در همین کتاب پیدا می‌کنند.
اگر نتوانیم این کتاب را به‌درستی درک کنیم و دیگران را نیز به درک درست آن هدایت نکنیم، ممکن است افق فکری جامعه در این مرحله از انقلاب دچار چالش شود. بنابراین، باید این کتاب را به‌عنوان یک اثر ویژه و ضروری در نظر بگیریم و با دقت بیشتری به آن پرداخته و فهم آن را برای خود و دیگران تسهیل کنیم.
نقاط چالش‌برانگیز کتاب
در کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» دو نکته مهم و چالش‌برانگیز وجود دارد:
نکته اول: درک هدف اصلی کتاب. این که کتاب قصد دارد چه مسیری را دنبال کند و در نهایت به چه چیزی برسد.
نکته دوم: پیامدها و کاربردهای اجتماعی که از مباحث این کتاب می‌توان استخراج کرد.
در مورد نکته اول، این موضوع آن‌قدر پیچیده است که گروه‌هایی مانند سپاه پاسداران، این کتاب را با رویکردی کلامی بازنویسی کرده‌اند و مرکز پژوهش‌های آموزش و پرورش نیز آن را با رویکرد تفسیری بازنویسی کرده است. اما به نظر می‌رسد که هدف اصلی کتاب بیشتر معطوف به موضوعات تربیتی و اجتماعی باشد.
اگرچه در بیشتر موارد، تربیت را در زمینه فردی می‌شناسیم، اما تربیت اجتماعی که شامل تأثیرات جمعی و اجتماعی افراد است، کمتر مورد توجه قرار گرفته و به‌طور خاص بررسی نشده است.
شبکه‌سازی رفتاری بر پایه اصول اسلامی
کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» ویژگی‌ای بی‌نظیر دارد که شاید در کمتر کتاب دیگری بتوان آن را پیدا کرد. اگر تنها از زاویه تفسیری به این کتاب نگاه کنیم، ممکن است نتوانیم عظمت واقعی آن را درک کنیم؛ همچنین اگر از دیدگاه کلامی هم به آن بنگریم، ممکن است به تمام عمق و گستردگی آن پی نبریم.
هرچند که جنبه‌های تفسیری و کلامی این کتاب بسیار غنی و ارزشمند است، اما نقطه برجسته و فوق‌العاده آن، مأموریتی است که رهبر انقلاب برای آن تعریف کرده‌اند. مأموریت این کتاب، این است که «شبکه‌ای از رفتارهای عملی در امت اسلام بر اساس اعتقادات بنیادین» شکل گیرد.
پرسش‌های اساسی که کتاب به آنها پاسخ می‌دهد، این است که اگر به توحید ایمان داریم، چه نوع رفتارهایی باید در زندگی‌مان بروز کند تا واقعاً مؤمن به توحید باشیم؟ اگر به نبوت ایمان داریم، چه شبکه‌ای از رفتارها باید در زندگی‌مان شکل گیرد تا مؤمن به نبوت باشیم؟ و در نهایت، مهم‌ترین و هویتی‌ترین باور برای ما، یعنی باور به ولایت، چه نوع رفتارهایی را از ما می‌طلبد؟ آیا فقط ابراز محبت یا تظاهر به محبت کافی است تا خود را مؤمن به ولایت بدانیم؟
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در کتاب تأکید می‌کنند که صرفاً ابراز محبت به ولایت، کف تعهد عملی به آن است. این همان نقطه برجسته و منحصر به فرد کتاب است؛ جایی که به ما می‌آموزد که ایمان و تعهد به ولایت باید در رفتارهای روزمره و عملی ما تجلی یابد و این چیزی فراتر از یک اظهار نظر یا یک احساس گذراست.
ایجاد شبکه رفتاری بر اساس گفتمان مطلوب
در فرایند گفتمان‌سازی، چهار مرحله اساسی وجود دارد که باید طی شوند:
- ابطال گفتمان رقیب
- اثبات گفتمان مطلوب
- ارزش‌سازی گفتمان مطلوب
- ایجاد شبکه رفتاری
این مراحل در قرآن نیز به‌وضوح بیان شده است. آیه‌ای که می‌فرماید: «فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىٰ» نمونه‌ای از این چهار مرحله است. ابتدا باید کفر به طاغوت (ابطال گفتمان رقیب) صورت گیرد. سپس باید ایمان به الله (اثبات مزایای گفتمان مطلوب) اثبات شود. در نهایت، با ایجاد ارزش‌سازی و شبکه رفتاری، انسان به «عروة الوثقی» رسیده و ارتباط محکم و مستحکمی پیدا می‌کند.
درواقع کتاب بیشتر بر مرحله «ایجاد شبکه رفتاری» تمرکز دارد که در فرایند گفتمان‌سازی، معمولاً نادیده گرفته می‌شود. زیرا در بسیاری از آموزش‌های دینی در دانشگاه‌ها و مدارس، بیشتر به «اثبات گفتمان مطلوب» می‌پردازیم و توجه کمی به «ابطال گفتمان رقیب» داریم. همچنین، در این آموزش‌ها معمولاً به «ارزش‌سازی» توجه نمی‌شود و برنامه‌ای برای «ایجاد تغییرات رفتاری» در این زمینه وجود ندارد.
رمز جذابیت مفاهیم برای مخاطب عمومی چیست؟
عوارض صدور محتوای این کتاب بسیار جالب و قابل تأمل است. این کتاب در واقع نسخه‌ای از سخنرانی‌های رهبر معظم انقلاب در مسجد امام حسن مجتبی (ع) در بازار سرشور مشهد است که در قالب 28 جلسه برگزار شد.
عواملی که می‌توانستند مانع استقبال مخاطب از محتوا شوند، در این جلسات وجود داشتند: سخنرانی‌ها در ظهر تابستان، زمانی که مردم معمولاً خواب بودند، با زبان روزه و در شرایطی با پایین‌ترین میزان توجه و گیرایی. علاوه بر این، مخاطبان این جلسات، نهادهای آموزشی و علمی مثل حوزه و دانشگاه نبودند، بلکه عموم مردم بودند.
با این حال علیرغم تمام این مشکلات، استقبال از این جلسات بسیار چشمگیر بود! به‌طوری که حضرت آقا در مقدمه کتاب می‌فرمایند که به دلیل جمعیت زیاد و استقبال بی‌نظیر مردم، مجبور شدند گاراژهای اطراف مسجد را به شبستان مسجد الحاق کنند تا بتوانند جمعیت بیشتری را جای دهند.
این، خود یک نقطه برجسته و قابل توجه در اندیشه قرآنی رهبری است که نشان می‌دهد چگونه محتوای دینی و فکری می‌تواند در شرایط مختلف و حتی در زمان‌ها و مکان‌های نامناسب، تأثیرگذار باشد و مخاطب را جذب کند.
رهبر انقلاب؛ پیشوای مبارزه و روشنگری همزمان
در کتاب «خون دلی که لعل شد» حضرت آقا می‌نویسند: «در ابتدای نهضت ما همه در خط روشنگری و مبارزه توأمان جلو می‌رفتیم. اما از جایی که مبارزه پا گرفت و فشار دستگاه حاکم زیاد شد، برخی فقط در خط روشنگری قرار گرفتند و از مبارزه فاصله گرفتند».
ایشان تأکید می‌کنند که در تمام لحظات نهضت، خط مبارزه و روشنگری را با هم جلو برده‌اند و این تفکیک نکردن از هم باعث تأثیرگذاری بیشتر در مبارزه بوده است.
نکته قابل توجه این است که برای کسانی که در میدان مبارزه روشنگری فعالیت می‌کنند، سه ویژگی اساسی و ضروری وجود دارد:
نقطه‌زنی نسبت به نیاز مخاطب: گوینده باید درک دقیقی از نیازهای مخاطب خود داشته باشد. او باید به‌خوبی شرایط و چالش‌های میدان مبارزه را بشناسد و بر اساس آن، محتوای خود را تنظیم کند. این به این معناست که پیام او باید به‌طور خاص متناسب با وضعیت و دغدغه‌های مخاطب باشد.
شروع از مقدمات نزدیک: در چنین شرایطی، گوینده نباید از مفاهیم پیچیده و دور شروع کند. بلکه باید با مسائلی که برای مخاطب ملموس و نزدیک است، آغاز کند و گام‌به‌گام او را به جواب برساند. استدلال‌ها باید ساده و قابل فهم باشند، به‌طوری که مخاطب بتواند به سرعت به نتیجه برسد.
زبان ساده و قابل درک: گوینده باید توانایی بیان پیچیده‌ترین مفاهیم به زبانی ساده و روان را داشته باشد، به‌گونه‌ای که حتی عامه مردم بتوانند به راحتی آنها را درک کنند. این ساده‌سازی به هیچ‌وجه نباید به معنای کاهش عمق و دقت مفاهیم باشد، بلکه هدف آن این است که پیام به‌طور موثر و کارآمد به مخاطب منتقل شود.
این ویژگی‌ها کمک می‌کنند تا در دل مبارزات فکری و روشنگری، پیام به‌طور مؤثر و تأثیرگذار به مخاطب منتقل شود و بتواند درک و پذیرش عمومی پیدا کند.
در نهایت، کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» به‌عنوان یک اثر تربیتی با رویکردی اجتماعی و جامع، به‌دنبال ایجاد یک شبکه رفتاری بر اساس اصول دینی در زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان است. درک این کتاب و تلاش برای تدریس صحیح و گفتمان‌سازی آن می‌تواند در حل بسیاری از مشکلات فکری و اجتماعی جامعه مفید واقع شود. این اثر، به‌ویژه در این دوران حساس از تاریخ انقلاب اسلامی، می‌تواند به‌عنوان راهنمایی برای شکل‌گیری فرهنگ و هویت اسلامی در جامعه عمل کند.
نظراتی كه به تعميق و گسترش بحث كمك كنند، پس از مدت كوتاهی در معرض ملاحظه و قضاوت ديگر بينندگان قرار مي گيرد. نظرات حاوی توهين، افترا، تهمت و نيش به ديگران منتشر نمی شود.