کمتر کسی است که نام برادران رایت را نشنیده باشد؛ دو مخترع بلندپرواز که با نخستین پرواز موفق بشر در سال ۱۹۰۳، رویای دیرینه انسان برای تسخیر آسمان را به واقعیت بدل کردند. اما آیا می‌دانید تنها ده سال پس از این رویداد تاریخی، اولین هواپیما به آسمان ایران راه یافت؟ این هواپیما که ابتدا توسط کشتی به ایران آورده و در ساحل خزر سرهم شد، پس از فراز و نشیب‌های فراوان، بر فراز تهران به پرواز درآمد و هرچند اولین فرودش در میدان مشق چندان خوشایند نبود و به آسیب هواپیما منجر شد، اما زمینه را برای پروازهای نمایشی و ورود این فناوری نوین به زندگی مردم فراهم ساخت. در این مقاله، سفری به گذشته خواهیم داشت تا تاریخچه هوانوردی ایران را از اولین پرنده آهنین تا توسعه صنعت هوایی بررسی کنیم.

ورود اولین هواپیما به ایران

ورود اولین هواپیما به ایران نقطه عطفی در تاریخ هوانوردی کشور به شمار می‌رود. این هواپیما که از نوع بلریو 11 بود، در سال 1292 هجری شمسی (برابر با حدود 1913 میلادی) توسط خلبانی به نام "کوزمینسکی" از روسیه به بندر انزلی منتقل شد. کوزمینسکی، خلبانی لهستانی‌تبار، قطعات هواپیما را پس از ورود به ایران به‌وسیله ماشین به تهران رساند و پس از مونتاژ آن، نخستین پرواز را در آسمان ایران انجام داد. در آن دوران، تهران فاقد باند فرودگاه بود و خلبان ناچار شد در میدان مشق فرود بیاید؛ فرودی که به دلیل نامناسب بودن محل، به آسیب دیدن هواپیما منجر شد. این هواپیما پس از تعمیر توسط تکنسین‌های نظامی، به صورت زمینی به قصر قجر منتقل شد. این رویداد چنان جلب توجه کرد که احمدشاه قاجار نیز شخصاً برای دیدن هواپیما و عکس یادگاری گرفتن با خلبان به محل رفت. نخستین پرواز بر فراز تهران، با همه کاستی‌ها و دشواری‌هایش، سرآغاز ورود صنعت هواپیمایی به کشور و شروع مسیری بود که بعدها به شکل‌گیری زیرساخت‌های هوانوردی در ایران انجامید.

از پرواز نمایشی تا آغاز سفرهای هوایی در ایران

ورود نخستین هواپیما به آسمان ایران در اواخر دوره قاجار، به‌رغم نمایشی بودن آن، زمینه‌ساز تحولات بزرگی در صنعت هوانوردی کشور شد. هرچند در ابتدا امکانات لازم برای پرواز، همچون باند فرود و زیرساخت‌های مناسب وجود نداشت و تلاش‌ها برای خرید هواپیما از بریتانیا و آمریکا نیز با مخالفت روبه‌رو شد، اما ایران با پیگیری‌های مستمر سرانجام توانست نخستین هواپیماهای نظامی و غیرنظامی خود را از کشورهای آلمان، روسیه و فرانسه تهیه کند. کمبود زمین مناسب برای برخاستن و فرود هواپیماها موجب شد که دولت وقت ایران، زمینی در جنوب تهران را به این منظور اختصاص دهد؛ اتفاقی که به‌تدریج بستر لازم برای توسعه خطوط هوایی و خریدوفروش بلیط هواپیما در کشور را فراهم کرد.

به تدریج و با گسترش صنعت هوانوردی، ضرورت ایجاد ارتباط منظم هوایی بین شهرها و حتی با مقاصد خارجی احساس شد؛ در نتیجه، در سال ۱۳۰۳ هجری شمسی، نخستین سرویس هوایی منظم ایران با همکاری شرکت‌های اروپایی راه‌اندازی شد و امکان استفاده عمومی مردم از سفرهای هوایی را فراهم کرد.

سرانجام، در سال ۱۳۲۱ هجری شمسی، با تأسیس نخستین شرکت ملی هواپیمایی ایران به نام «ایرانیان ایرویز»، صنعت هوایی کشور گامی بزرگ در مسیر رشد و توسعه برداشت. این شرکت که با مشارکت گروهی از بازرگانان ایرانی راه‌اندازی شده بود، علاوه بر جابه‌جایی بار در مسیرهای داخلی و منطقه‌ای، پروازهای باری هفتگی به مقصد اروپا نیز انجام می‌داد. توسعه مسیرها و ورود هواپیماهای مدرن‌تر نظیر داگلاس دی‌سی ۳ و بعدها دی‌سی ۴ و ویسکانت، موجب شد تا مردم بیش از گذشته با هواپیما آشنا شده و سفر هوایی را به‌عنوان گزینه‌ای در دسترس و کاربردی برای سفرهای خود انتخاب کنند.

هواپیمایی هما، نماد ملی صنعت هوانوردی ایران

سال ۱۳۴۰ شمسی نقطه عطفی در تاریخ صنعت هوایی ایران به شمار می‌آید؛ چرا که در این سال، نخستین شرکت هواپیمایی ملی کشور به نام «هواپیمایی ملی ایران» با نام اختصاری «هما» تأسیس شد. هما که در عرصه بین‌المللی با عنوان ایران ایر (IRAN AIR) شناخته می‌شود، حاصل ادغام دو شرکت پیشگام آن زمان، یعنی «ایرانیان ایرویز» و «پارس» بود. این شرکت جدید با استفاده از تجربیات، منابع و امکانات هر دو شرکت پیشین و به‌کارگیری هواپیماهای مدرن آن روز همچون داگلاس دی‌سی ۳، دی‌سی ۶، ویکرز ویسکونت و آورویورک، به شکل گسترده‌ای پروازهای منظم داخلی و بین‌المللی را آغاز کرد.

از آن تاریخ به بعد، «هما» به‌سرعت توانست خود را به‌عنوان نمادی ملی در عرصه حمل‌ونقل هوایی ایران معرفی کرده و نقش مهمی در ارتباطات بین‌المللی و داخلی کشور ایفا کند. این شرکت با تأسیس پروازهای منظم و ارتقای مستمر خدمات خود، توانست اعتماد و رضایت مسافران را جلب نماید و بستری را فراهم کند که مردم ایران برای اولین‌بار بتوانند سفرهای هوایی منظم و مطمئن را تجربه کنند.

صنعت هوانوردی ایران پس از انقلاب اسلامی

با وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، صنعت هوانوردی ایران همچون بسیاری از حوزه‌ها دستخوش تغییرات و تحولات چشمگیری شد. محدودیت‌های بین‌المللی و تحریم‌ها از جمله چالش‌هایی بود که شرکت‌های هواپیمایی ایران در دهه‌های گذشته به طور مستمر با آنها روبه‌رو بوده‌اند. هرچند در این سال‌ها چندین فروند هواپیمای بوئینگ، ایرباس، فوکر و توپولف به ناوگان هوایی ایران اضافه شد، اما به دلیل محدودیت‌ها، عمده این هواپیماها به‌صورت دست‌دوم و پس از چندین سال کارکرد از کشورهای دیگر خریداری یا اجاره شده بودند. بااین‌حال، با تلاش و کوشش مداوم متخصصان و پرسنل صنعت هوانوردی کشور، این ناوگان با وجود محدودیت‌های موجود و حتی هشت سال جنگ تحمیلی، همچنان در شرایط قابل‌قبولی به فعالیت خود ادامه داده است.

با گذشت زمان و علی‌رغم فشارهای ناشی از تحریم، ایران تلاش کرد ناوگان هوایی خود را نوسازی کند. پس از توافق برجام، قراردادهایی برای خرید هواپیماهای نو با شرکت‌هایی چون ایرباس، بوئینگ و ATR منعقد شد. گرچه به دلیل مخالفت‌ها و کارشکنی‌های آمریکا تنها تعدادی محدود از این هواپیماها تحویل داده شد، اما همین اقدام گامی مثبت در جهت نوسازی ناوگان به شمار می‌رفت. اکنون، صنعت هوایی ایران بیش از ۲۲۰ فروند هواپیمای فعال دارد که در اختیار ۱۶ شرکت هواپیمایی داخلی است. ماهان و ایران‌ایر با داشتن بزرگ‌ترین ناوگان‌ها به ترتیب با ۴۱ و ۳۳ فروند هواپیما، سهم قابل‌توجهی در حمل‌ونقل هوایی کشور دارند، درحالی‌که شرکت‌هایی همچون ساها با تنها دو فروند هواپیما کوچک‌ترین ناوگان هوایی را در اختیار دارند. شایان ذکر است که به‌جز ایران‌ایر و پویاایر، سایر شرکت‌های هواپیمایی ایران متعلق به بخش خصوصی هستند.

کلام آخر

تاریخ هوانوردی ایران از پرواز اولین هواپیمای کوچک و نمایشی در میدان مشق تهران تا ایجاد یکی از بزرگ‌ترین صنایع حمل‌ونقل هوایی در منطقه، مسیر پرفرازونشیبی را پیموده است. از ورود هواپیماهای اولیه گرفته تا تأسیس نخستین شرکت‌های هواپیمایی ملی مانند «ایرانیان ایرویز» و در نهایت شکل‌گیری شرکت ملی هواپیمایی ایران (هما)، همه نشانگر عزم مردم و متخصصان ایرانی برای پیشرفت و دستیابی به استانداردهای جهانی است. با وجود تمام تحریم‌ها و چالش‌هایی که پس از انقلاب اسلامی پیش روی این صنعت قرار گرفته است، پرسنل تلاشگر و متخصصان پرتلاش این عرصه توانسته‌اند صنعت حمل‌ونقل هوایی کشور را به شکلی پایدار و مطمئن حفظ کنند. اکنون صنعت هوانوردی ایران با داشتن بیش از ۲۲۰ فروند هواپیمای فعال و ارائه خدمات پروازی گسترده در داخل و خارج از کشور، همچنان در مسیر پیشرفت حرکت می‌کند؛ امید است با تداوم حمایت‌ها، رفع چالش‌ها و افزایش تعاملات بین‌المللی، آسمان ایران شاهد روزهایی روشن‌تر و موفقیت‌های بزرگ‌تر باشد.