«مفهوم‌ها و ابزارهای تفکر نقادانه»
(مجموعه راهنمای اندیشه‌ورزان-1)
نویسندگان: ریچارد پل و لیندا اِلدر
بازنویسی: مهدی خسروانی
ناشر: فرهنگ نشر نو، چاپ سوم 1397
96 صفحه، 10000 تومان
****
در دنیایی که با یک ضربه نوک انگشت، جهانی از داده‌ها و اطلاعات در برابر انسان قرار می‌گیرد، معرفت چه ارزشی دارد و اصلا چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟ به هیچ وجه اغراق نیست که بگوییم امروزه در مدتی بسیار کوتاه روز، به اندازه چند برابر عمر یک انسان پیشامدرن اطلاعات گوناگون به آدم می‌رسد؛ آن هم درباره هر موضوعی و در هر حوزه‌ای. در این شرایط فقط یک گزینه به عنوان برتری ذهنی قابل طرح است: تفکر. تفکر هم ذاتا یک کنش نقادانه است. بنابراین در برابر سیل عظیم اطلاعات فقط با قدرت تفکرنقادانه می‌توان ایستادگی کرد و یا اصلا دوام آورد. دوام آورد؟ بله؛ چون اطلاعات انبوه دچار ضد و نقیض هستند. دروغ، خرافات و شایعات هم در لابه‌لای آنها کم نیست. کسی که نتواند اطلاعات را به درستی غربال کند و در برابر آنها منفعل صرف باقی بماند، قطعا آسیب می‌بیند و ضرر می‌کند. بنابراین در این شرایط تفکر نقادانه نه تنها یک مزیت، بلکه یک ضرورت حیاتی است. از این روی، انتشار کتاب‌هایی در این زمینه در سراسر جهان از سالیان دور آغاز شده. در کشور ما هم تازگی ندارد، اما تقریبا همه آثار در این حوزه ترجمه هستند و غالبا حجیم. این ویژگی اثربخشی آنها را کم می‌کند. ولی این کتاب، بر خلاف دیگر آثار، هم کوچک است و هم این‌که ترجمه صرف نیست. یک بازنویسی خوب از اصل اثر است که متناسب با خواننده ایرانی به رشته تحریر درآمده است؛ بازنویسی خوبی که هیچ بخشی از محتوای کتاب اصلی از دست نرود. حتی مثال‌ها نیز بومی (ایرانی) شده‌اند؛ مثال‌های خوبی که با دقت انتخاب شده‌اند و فهم مطلب را بهتر و آسان‌تر می‌سازند. خلاصه آن‌که این کتاب از جهت صوری و محتوایی با نیازهای خواننده ایرانی متناسب شده است. اما این تفکر نقادانه چگونه انجام می‌شود؟ برای فهم آن باید به سراغ ساختار تفکر رفت.
تفکر دارای مجموعه‌ای از عناصر اصلی است؛ عناصری همچون مفاهیم، پیش‌فرض‌ها، نظرگاه‌ها و... . برای کشف، طرح و وضوح این عناصر لازم است که مجموعه‌ای از پرسش‌ها را به‌کار بگیریم. در فرآیند تفکر نقادانه سنجه‌هایی وجود دارد که باید روی این عناصر اعمال شوند؛ سنجه‌های هچون وضوح، درستی، دقت، عمق، همه‌جانبه‌نگری و ... . اعمال این سنجه‌ها بر آن عناصر نیز با مجموعه‌ای از پرسش‌ها صورت می‌گیرد. بنابراین تفکر نقادانه از خلال طرح و پاسخ‌گویی به پرسش‌های متعدد و دقیقی صورت می‌گیرد. البته در این اثر به دسته‌بندی این پرسش‌ها اکتفا نشده و مباحث تکمیلی مفیدی همچون ساختار حل مسئله، تحلیل مقاله یا کتاب و ارزیابی طرح تحقیقاتی نیز در ادامه می‌آیند. همچنین مباحثی در این اثر کوچک گنجانده شده که در بیشتر آثار مشابه به چشم نمی‌خورد. به عنوان نمونه می‌توان مجموعه "فضائل فکری" را نام برد که به‌خوبی در این اثر بیان و توضیح داده شده‌اند. آقای خسروانی چهار پیوست مفید به این اثر افزوده است که جوانب گوناگون تفکر نقادانه را بیشتر روشن می‌کند؛ از روشن‌گری در باب واژه و مفهوم تفکر نقادانه گرفته تا پاسخ به اشکالات و ایراداتی که به آن گرفته‌اند و آن را زیرسوال برده‌اند.
کتاب بسیار کوچک و مختصر است، اما در عین حال مطالب زیادی به‌صورت فشرده در آن جای گرفته‌اند. بنابراین، نباید سریع و سرسری مطالعه شود. خواندن آن باید آهسته و با تانی و حوصله و دقت بالایی همراه باشد. همچنین باید بارها آن را تکرار و تمرین کرد و نیز به‌طور مرتب به آن رجوع کرد تا مطالب برای خواننده درونی شود و بخشی از ذهن او گردد. تنها در این صورت است که توانایی واقعی و عملی تفکر انتقادی برای انسان حاصل می‌شود. از دیگر ویژگی‌های اثر هم آن است که مطالب به‌دقت دسته‌بندی و مرتب شده‌اند.
با همه این‌ها، تفکر نقادانه این‌جا به پایان نمی‌رسد و در مجلدات دیگر این مجموعه ادامه پیدا می‌کند. این کتاب جلد اول «مجموعه راهنمای اندیشه‌ورزان» است. از این روی بر دیگر مجلدات اولویت دارد؛ زیرا هم به عنوان مدخل آنها به‌شمار می‌آید و هم مبنا و اساس آنها.
طیف مخاطبان این اثر گسترده است؛ استادان، دانشجویان و همه کتاب‌خوانان و علاقمندان به اندیشه. کاربرد آن نیز به همین صورت درازدامنه است و منحصر به هیچ زمینه خاصی نیست. به همین دلیل هم در تحصیلات دانشگاهی می‌توان از آن استفاده کرد و هم در زندگی روزمره. در یک کلمه در همه عرصه‌ها مفید است. با ابزارهایی که در این کتاب به دست خواننده می‌دهد، هم می‌توان یک اثر فلسفی را نقادانه ارزیابی کرد و هم اخبار کوچه و بازار؛ هم مباحث تخصصی کلاس‌های دانشگاهی و هم گپ و گفت‌های دوستانه هنگام صرف عصرانه و خوردن هندوانه.
*دکترای فلسفه
