«از نابهنگامی حیات تا سترون سازی خیال»

نویسنده: محمد حسین دلال رحمانی

ناشر: ققنوس، چاپ اول 1402

376 صفحه، 250000 تومان

****

درباره ادبیات داستانی ایران بسیار نوشته شده است، با رویکردهای مختلف، از بررسی‌های جریان‌شناسانه‌ی فرازهای مهم تاریخ ادبیات معاصر تا نقدهای موضوع محور و یا سبک سنگین کردن کارنامه این یا آن نویسنده. اما در این میان، خلأ واکاوی جامعه شناختی ادبیات معاصر ایران از نقطه نظرهای گوناگون،همواره احساس شده است. کتاب «از نابهنگامی حیات تا سترون سازی خیال» در واقع پاسخی‌ای است فکر شده به همین خلأ؛ مطالعه ای جامعه شناختی در ادبیات داستانی ایران که نویسنده (محمد حسین دلال رحمانی) کوشیده افق‌هایی تازه به روی آنها گشوده و زمینه درک بهتر این جریانها را در یک بستر به هم پیوسته تاریخی، ممکن ساخته است.

نویسنده کتاب حاضر بدرستی از روزگار مشروطه آغاز می‌کند، زمانی که آشنایی طیفی از نخبگان ایرانی با پیشرفتهای جهان غرب و فاصله‌ی زیادی که با  ایران پیدا کرده بودند، تلنگری ‌شد برای  شکل‌گیری حرکتهایی تحول ساز در حوزه های مختلف از سیاست و اقتصاد گرفته تا جامعه و فرهنگ و.... ادبیات داستانی نیز به عنوان گونه‌ای تازه و تجربه نشده در فرهنگ و ادب ایران محصول تغییر و تحولهای همین دوران بود. 

با اینکه ساختار کتاب مبتنی بر اسلوب پژوهشهای آکادمیک شکل گرفته است، اماجذابیت قلم نویسنده در حدی است که از بیان خشک و نامنعطف اغلب پژوهش‌های این چنینی فاصله گرفته و از جذابیتی نسبی برخوردار است.  نویسنده خط سیری کم و بیش روایی به متن  کتاب داده که در این زمینه بیان روان متن تاثیر بسیاری داشته است. کتاب از دو بخش تشکیل شده که یکی مقدمه‌ای است برای فهم دیگری.  بر این اساس بخش اصلی کتاب در واقع همان بخش دوم است که به بررسی ادبیات داستانی اختصاص یافته است. این بخش از پنج فصل و یک موخره (کلام آخر) برای جمع بندی کردن بحث تشکیل شده است.

اما نکته قابل اعتنا همان بخش اول است با عنوان گشایش نظری در واقع ارائه مقدماتی است که برای آشنایی مخاطب با وجوه مختلف نظری کتاب که رویکرد نویسنده درباره ادبیات داستانی معاصر را تشکیل می دهد. از آنجا که کتاب حاضر از جنبه نظری، تحت تاثیر سنت جامعه‌شناسی ادبیات و متفکرانی چون لوکاچ، لوسین گلدمن، بوردیو و ... است و ضروری‌ست خواننده با پیش زمینه‌ای ذهنی قدم به دنیای متن بگذارد. بخش نخست چنین فرصتی را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. این بخش مفصل درآمدی است بسیار مناسب برای فهم بخش های بعدی کتاب که بیان روشن قابل فهم و روشن نویسنده از موضوع نیز از امتیازاتش محسوب می شود.

«از نابهنگامی حیات تا سترون‌سازی خیال» مطالعه‌ای جامعه‌شناختی در تاریخ ادبیات داستانی ایران است. این کتاب به نسبت خیال و زندگی در یک دورۀ تاریخی می‌پردازد و آن را در ادبیات داستانی  پس از مشروطه تا امروز مورد توجه قرار می‌دهد. نویسنده این اثر تلاش می‌کند تا از منظری تازه نسبت زندگی با متن ادبی را برجسته سازد و تلقی ادبیات داستانی و به تبع آن موقعیت‌های تاریخی‌-اجتماعی حامی آن را دربارۀ حیات انسانی به بحث بگذارد. به تکنیک‌ها، فرم‌ها و استراتژی‌های ادبی‌ای پرداخته می‌شود که عموما در مطالعات جامعه‌شناسی ادبیات نادیده گرفته می‌شوند.

در این کتاب سطوحی از آگاهی و ناآگاهی موجود در متن ادبی را مورد توجه قرار می‌گیرد که عمیقا وامدار حیات اجتماعی است. با این حال، به جای تصور رابطه‌ای علی میان امر اجتماعی و ادبی یا فرض بازتاب زندگی اجتماعی در متن، اثر رخدادهای تاریخی و موقعیت‌های اجتماعی درون میدان ادبی به واسطۀ میانجی‌گری‌های موقت یا دائم جایگاه‌های یا اتفاق‌های تاریخی تبیین شده است.

نویسنده‌ در «از نابهنگامی حیات تا سترون‌سازی خیال» راوی فراز و فرودهای تاریخی ادبیات داستانی ایران است و تلاش می‌کوشد نسبت آن را با موقعیت های اجتماعی روشن سازد. در این زمینه، به جای پرداختن به محتواهای متغیر متون، به فرم‌هایی توجه می‌کند که در نسبت با میل برآمده از جایگاه تولیدکنندگان متون ادبی ظاهر شده است. این امر امکان فراتر رفتن از متن ادبی را فراهم می‌کند؛ بنابراین متن ادبی به مثابه شاخصی در نظر گرفته می‌شود که امکانی از فهم کلیتی تاریخی را فراهم می‌آورد. به طور خلاصه اینکه اگر می خواهید بدانید تغییرو تحولهای اجتماعی چه اثری بر روی کار نویسندگان ایرانی داشته و یا چگونه در ادبیات داستانی ایران نمود یافته است، کتاب حاضر پاسخ پرسش‌های شما را خواهد داد. نویسنده کتاب این مهم را در سیرتاریخی ادبیات داستانی جدی ایران مورد توجه قرار داده است و به شکلی تفکیک شده عصر مشروطه، عصر پهلوی، و دوره پس از انقلاب اسلامی را مورد توجه قرار داه اشت.

 این کتاب نه تنها برای به علاقه‌مندان جامعه‌شناسی ادبیات، بلکه برای آنها که به مطالعات فرهنگی، جامعه‌شناسی تاریخی، تاریخ ادبیات و نقد ادبی توجه دارند، بسیار سودمند است و می‌تواند هموارکننده مسیر پیش روی دیگر پژوهشگران این حوزه باشد.