فارس نوشت: راه اندازی ایده مناطق آزاد در دنیا برای رهایی از اقتصاد تک محصولی و ثروت آفرینی و خلاصی از اقتصاد دولتی گرفته شد. در دوران جنگ تحمیلی با عراق به دلیل افت ارزهای نفتی کشور، توسعه صادرات غیر نفتی با ایجاد سه منطقه آزاد در برنامه اول توسعه بنیان گذاشته شد و در نهایت قانون اداره این مناطق سال ۷۲ به تصویب مجلس رسید. 

اگرچه اهداف متعالی و مترقی برای توسعه و آبادانی کشور از طریق این مناطق ترسیم شد اما اکنون طی سه دهه فعالیت این مناطق انحراف در عملکرد و آرمان‌ها مشهود است و گاه و بیگاه مسئولان دولتی و قضایی از این مناطق به خاطر قاچاق و فساد و فرار مالیاتی انتقاد می کنند.

با این اوصاف در مجلس دهم به کرات ایجاد مناطق آزاد جدید مطرح شد اما هر بار به دلایلی از سوی شورای نگهبان و مجمع تشخیص مصلحت نظام موافقت نشد حالا برخی منتخبان مجلس یازدهم تصمیم گرفتند این مناطق را با اصلاحات اساسی در ریل توسعه صادرات قرار دهند. برای گفت‌وگو درباره میزان تحقق این موضوع به سراغ فردی رفتیم که کارنامه خوبی در ادوار مجلس در رابطه با شفافیت و مقابله انحراف این مناطق از اهداف خود داشته است.

احمد توکلی که اکنون ریاست مرکز دیده بان شفافیت و عدالت را بر عهده دارد از خاطرات خود در رابطه با تصویب مناطق آزاد و همچنین راهکارهای تحقیق اهداف آن می گوید. مشروح این گفت‌وگو به این شرح است: 

** سوال: همان طور که می دانید ۳ بار لایحه جدید مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در سال‌های ۹۷ و ۹۸ در مجلس شورای اسلامی مطرح و تصویب شد. هر سه بار شورای نگهبان آن را رد کرد و حتی بین اختلاف مجلس و شورای نگهبان مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز ورود کرد و آن را رد کرد. بحث اساسی که مطرح است این بوده که منتخبان مجلس یازدهم قرار است به اصلاح قانون مادر مناطق آزاد ورود کنند و در این زمینه اصلاحاتی انجام شود. ایراداتی از جمله فساد و قاچاق به این مناطق گرفته می‌شود. همچنین مناطق به جای آنکه سکوی صادرات باشند، دروازه واردات شده‌اند. برخی نمایندگان مجلس به مردم وعده و وعید میدهند تا مثلاً برای آنها اشتغال ایجاد کنند. اما چرا در بلند مدت مشاهده می شود که این مناطق به بارانداز واردات تبدیل و ابزاری برای سیاست شده اند؟ 

توکلی: چند دهه است به خصوص در این دوره، باب شده قسمتی از کشور را که معمولاً شامل مرزهای آبی می‌شود برای تسهیل تجارت و جذب فناوری و سرمایه کشور تقسیم می کنند .معمولاً جزیره یا بندری را به مناطق آزاد تبدیل می‌کنند که از مالیات نیز آزاد (tax free) است و هر کسی سرمایه بیاورد مالیات نمی دهد. چون در کشور معمولاً مازاد نیروی کار و کمبود سرمایه وجود دارد. سرمایه گذار خارجی هم به سرزمین اصلی نمی آید برای اینکه مقررات زیاد و سخت‌گیرانه است. با این وصف عامل رونق و تولید تلفیق سرمایه خارجی و نیروی کار داخلی است که می تواند اشتغال ایجاد کند.

از سال ۷۱ یا ۷۲ که بحث مناطق آزاد شروع شد بعد از یک مدتی برآورد کردند که این مناطق منشا واردات شده است. به جای اینکه سرمایه خارجی (ارز) با نیروی کار تلفیق شود و اشتغال، تولید، فناوری و ثروت زایی داشته باشد محل واردات شده است. چرا که در تجارت و واردات کمتر شغل ایجاد می‌شود. به طوری که تا چند سال پیش در گزارش های گمرک اصلاً آمار صادرات مناطق وجود نداشت و نمی نوشتند.

**آمار سهم صادرات و واردات مناطق آزاد وجود نداشت؟

توکلی: بعدا در برنامه پنج ساله چهارم توسعه کشور، آمارها نشان می داد که  ۸۶ درصد کل تجارت انجام شده واردات و ۱۴ درصد صادرات بوده است. اکنون نیز آمار را ارائه نمی کنند و بخیل هستند. برای اینکه مناطق آزاد دروازه واردات شده است.

**البته سوابق بد دیگری هم برای مناطق ازاد ثبت شده است که از جمله آنها به رانت و فساد نیز می توان اشاره کرد...

توکلی: افرادی در مناطق سمت گرفتند و مشغول کار شدند، معمولاً از موقعیت خود سوء استفاده کردند. فامیل ها و همشهری های خود را سرکار بردند. این مناطق برای عده رانت داشت. خدا آقای هاشمی رفسنجانی را رحمت کند. آقای یزدان پناه آن موقع مسئولیت مناطق آزاد را داشت و اهل کرمان بود. کرمانی ها را به مناطق آزاد می برد. برای اینکه ناندانی آنها تعطیل نشود اطلاعات بیرون نمی دهند.

در مجلس که بودم طرحی را انجام می‌دادم و به چه زحمتی اطلاعات جمع کردم. آن موقع مخالفت کردم و نمایندگان مجلس نیز به آن رای دادند. ۱۷ منطقه آزاد و ویژه داریم. تاثیر این مناطق در اقتصاد کشور و همان مناطق چیست؟ یکی از نکات منفی ایجاد مناطق ازاد این است که قیمت زمین گران می‌شود. مثلاً در بندرعباس که باعث شد هزینه کالا و خدمات و اجاره بها گران شود. براساس تخصص می گویم آنهایی که قبلاً با رانت اطلاعاتی، اطلاع داشتند قرار است منطقه آزاد ایجاد شود و زمینها را از مردم و کشاورزان خریدند. بعد یک عده ای به این وسیله پولدار شدند.

خاطرم هست که پسر یکی از مسئولان منطقه آزاد قشم در یک گروه سرمایه گذاری فعالیت داشت. آن زمان در مصاحبه ای گفتم بچه یکی از مسئولان زمین گرفته و اسم آن را نمی گویم. چند روز بعد که پدر آن مسئول به من تلفن کرد که می‌خواهم توضیح بدهم. گفت پسرم در یک شرکت طراحی و امکان سنجی که مقدمات سرمایه‌گذاری را فراهم می کند، مشغول است می خواستند برای یک شرکت عمرانی آزمایشگاه درست کنند. گفتم مگر یک آزمایشگاه چقدر زمین می خواهد؟ که چنین اتفاقی افتاده است. بعداً خبر رسید که دفتر آقا توضیح خواسته و پدر این فرد نیز مدارکی فرستاده که مشخص شود پسرش خلاف کرده یا خیر؟ که البته همان اسناد نشان می‌داد که پسرش خلافکار بوده و توجه نداشته که از رانت  استفاده کرده است. مناطق آزاد محل کسب درآمد نامشروع عده ای از صاحب‌منصبان، دوستان و فامیل های آنها شد اکنون نیز برخی به همین دلیل برای تصویب مناطق آزاد جدید، اصرار به تکثیر دارند.

مثلادر منطقه آزاد اروند نیز همین اتفاق افتاد. کرایه خانه ها بالا رفت و خوش نشین ها بیچاره شدند و جا برای اسکان نداشتند. کالاهای تولید داخل گران و کالاهای خارجی ارزان شد. البته ‌عده ای هم منفعت کسب می‌کنند. چون باز شدن مغازه و پاساژ و امثال آن نیاز به مشاغل خدماتی اعم از شاگرد، باربری، رستوران و امثال آن نیاز دارد.  اشتغال وابسته به خدمات بالا میرود و برخی از مردم از این محل منتفع می شوند. اما اینگونه انتفاع منجر به تخریب تولید داخل می شود. افرادی که در داخل کشور بیکار می شوند ۱۰ برابر بیشتر از افرادی است که در مناطق آزاد کار پیدا می کنند. این رفتار غیر علمی و غیر مشروع است.

**تجربه تاریخی نشان می دهد در مقاطع مختلف برخی ذی نفعان از طریق نمایندگان مجلس به دنبال لابی و نفوذ در ایجاد ساختارهای جدید هستند. علاوه بر لایحه برخی تحرکات برای ارائه طرح ایجاد مناطق آزاد میان نمایندگان باب است.

توکلی: طرز رسیدگی به ایجاد مناطق همینطور بود. وقتی می خواهند یک منطقه ای را به منطقه آزاد تبدیل کنند به دلیل انتفاعی که دارد به دنبال لابی هستند. اوایل مجلس نهم بود. یک لایحه ای در مجلس آمده بود که چند منطقه آزاد درست شود در مجموع در یک مقطع زمانی سه لایحه آوردند. که به آنها گفتیم تجمیع کنید و به صحن علنی مجلس آمد. کلیات آن تصویب شد و بعد از آنکه به کمیسیون تخصصی مجلس رفت تعداد مناطق آزاد به ۱۰۱ مورد افزایش یافت. گفتم مگر چه اتفاقی افتاده است که می خواهید دور هر گوشه ای از کشور را سیم خاردار بکشید. اگر قانون مالیاتی آنقدر بد و ظالمانه است به جای این که این همه مناطق آزاد درست کنید. قانون مالیات را اصلاح کنید. این کار شما حماقت محض است. پس از آن نیز چند نماینده طرحی نوشتند و به من گفتند مخالفت نکنم که باز مخالفت کردم و الحمدالله رای نیاورد. نمایندگان در صحن علنی مجدداً لایحه را به کمیسیون تخصصی برای اصلاح فرستادند. این بار تعدادش به ۸۰ منطقه کاهش یافت. اما باز هم با آن مخالفت شد. به همین دلیل برخی نمایندگان مجلس به شوخی یا جدی می گفتند برو خانه استراحت کن. 

الان نیز می‌خواهند این کار را بکنند باید منافع گروه‌ها را در نظر بگیرند.ضعیف ها از آن آسیب می‌بینند و رندها و فاسدها بهره می‌برند. البته متوسط ها در حد خود منفعت می برند. با این وصف کشور ضرر می کند. چون ظرفیت اشتغال و تولید را کم میکند.

نکته دیگر این است دولت که میخواهد منطقه آزاد جدید درست کند اما یک صفحه برنامه توجیهی علمی و عقلانی روی لایحه نمی‌گذارد. این شیوه برخورد غیرعقلانی است. چطور میشود با این مدل موفق شد. وقتی اقدامی در گذشته انجام شده باید بررسی کرد که تا چه میزان موفق بوده است و اثرات منفی و مثبت آن بررسی شود. اگر به هدف نرسیده است باید شیوه و راه را تغییر داد در غیر این صورت این هدف محقق شدنی نیست. با ایجاد هر منطقه آزاد جدید بخشی از تولید کشور از بین می رود.

**چرا این طور است؟ وقتی اهداف ترسیم شده مناطق آزاد را می‌بینیم مباحثی مثل صادرات، جذب فناوری و سرمایه خارجی و داخلی و بازتولید هدف قرار گرفته است. اما چرا عملاً یک اتفاق نمی افتد؟

توکلی: نظام تصمیم‌گیری دچار مرض است. این شیوه اجرایی درست نیست. در واقع از تجربیات استفاده نمی کنیم. اساساً منافع غیرعمومی و ملی پشت پرده قرار دارد. پس پرده کسانی که اصرار دارند تمایلات بزرگ شخصی، قومی، محلی یا مالی برخی نمایندگان است. وقتی ۷۰ تا ۸۰ نماینده مجلس رد صلاحیت می شوند و مثلاً دنبال این کار هستند می توانند آرای نمایندگان را عوض کنند. فساد همه چیز را خراب میکند. چه منطقه آزاد باشد و چه سرزمین اصلی. بنابراین باید با فساد، پارتی بازی و رفاقت مبارزه شود. مدیران نامناسب هستند. نمی‌گویم فاسد، که البته برخی از آنها فاسد نیز هستند.

**با اصلاح قانون مادر مناطق آزاد در مجلس بعد موافق هستید؟

توکلی: موافق هستم که مجلس یک تیم کارشناسی مستقل تعیین کند. اول ببیند مناطق آزادی که کار می کنند چگونه است؟ اگر معلوم شد که گِل به سر مردم زدند و نه گُل. اول مناطق موجود را اصلاح کنند که چنین اتفاقاتی رخ ندهد و  منطقه آزاد جدید پیشکش شان باشد. قانون موجود معمولاً مباحث خوبی دارد و اشکال در اجرا است. نظارت وجود ندارد. به آقای لاریجانی گفتم این لایحه ای که رد شده چرا باز کمیسیون بازگرداندید؟ باید کنار گذاشته می‌شد. این اختیار را آقای لاریجانی برای خودش درست کرد که اگر لایحه رد شد به کمیسیون بازگرداند یا خیر. آن موقع لاریجانی گفت نزدیک انتخابات است و نمایندگان می‌خواهند برای مردمشان کاری بکنند. این استدلال آیا درست است؟ منافع زودگذر انتخاباتی عامل تصمیم‌گیری برخی نمایندگان مجلس برای قانون گذاری می‌شود.

**مناطق و آزاد با توجه به ویژگی هایی که دارد باید سرمایه گذاری خارجی اعم از مستقیم یا فاینانس جذب کند اما عملکرد قابل توجهی ندارند وقتی به مسئولان مناطق می گوییم معتقدند به دلیل تحریم‌ها است.

توکلی: نه؛ یک علت فنی دارد. خوب شد که سوال کردید. علت این است که در کشور ما برعکس عمل می شود. در دنیا وقتی مناطق آزاد را میخواهند بسازند اول زیربناها را می سازند و تسهیلات و امکانات را فراهم می‌کنند و بعد به سرمایه‌گذار می‌گویند بیاید. من شهر شینگن کشور چین رفتم. یک شهر آباد است که همه چیز دارد. آنجا کارخانه و ساختمان ساخته می‌شد چون زمین کم است روی تراکم کار می‌کنند و اقدامات خوبی که جزء اهداف مناطق بود صورت می گرفت. اما در ایران ایجاد مناطق ازاد اینطور نیست. منطقه آزاد را تعیین و دور آن را محصور می کنند اما پول ندارند و می‌گویند شما واردات کنید از محل عوارض واردات، منطقه را بسازید. همین که واردات کنید منطقه بارانداز واردات می شود. اشکال فنی و عقلانی همین جاست که باعث می شود به اهداف نرسند و در خط واردات قرار بگیرند.

**در گام اول سرمایه گذاری برای آبادانی منطقه نیاز است؟

توکلی: نه؛ اول باید پول داشته باشید و طرح ها را اجرا کنید. حماقت است که پول ندارید و بعد منطقه آزاد جدید تصویب می کنید.

**چرا معمولاً اطلاعات اقتصادی از مناطق آزاد وجود ندارد؟

توکلی: در عدم شفافیت دزدها رشد می کنند اطلاعات نمی دهند چون  محل کسب ثروت و قدرت است اگر شفاف شود خیلی از آنها باید به زندان و بالای چوبه دار بروند. چون میخواهند  ببرند نباید شفاف باشد.