«آغاز تا پایان»
(بررسی وقایع سیاسی-نظامی جنگ از زمینه سازی تهاجم عراق تا آتش بس)
نوشته: محمد درودیان و بهاءالدین شیخ‌الاسلامی
ناشر: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول 1376 (چاپ هفدهم، 1391)
224 صفحه، 29000 تومان
****
هر سال پایان شهریور ماه که می شود آدمی ناخودآگاه به یاد جنگ هشت ساله ایران و عراق می‌افتد. بخش عمده ای از دوران کودکی دهه پنجاهی ها و دهه شصتیها و بخش مهمی از جوانی و نوجوانی دهه چهلی ها در دوران جنگ سپری شد و افراد به شکلهای مختلف از این پدیده تاثیر پذیرفتند. هرچقدر که از پایان جنگ هم که گذشته باشد پرسشها در مورد چرایی جنگ، چگونگی پیشرفت تحولات، بده بستانهای جهانی در این پدیده، گزینه‌های موجود و شیوه اتخاذ تصمیمات ذهن نسلهای متاثر از این واقعه را رها نمیکند و گمان می کنم تا اطلاع ثانوی موضوع جنگ ایران و عراق کماکان موضوعی جدی و زنده در افکار عمومی ایرانیان باشد.
شاید برای کسانی که بخواهند با صرف وقت کم شناخت نسبتا خوبی از تحولات جنگ داشته باشند کتابهای مفصل و چند جلدی به کار نیاید. اگرچه وجود کتابهای تفصیلی در مورد جنگ امری ضروری است و برای تاریخ نگاران، پژوهشگران جنگی و نظامیان امری آموزنده است اما برای توده مردم چندان به کار نمی آید. خوشبختانه کتاب آغاز تا پایان برای برآوردن چنین نیازی بسیار مناسب است. این کتاب در حدود 200 صفحه آنهم در قطع نسبتا کوچک روایتی منسجم، خلاصه و کوتاه از تحولات جنگ به تفکیک هر سال را گزارش کرده است. لذا برای کسانی که بخواهند یک نگاه کلی به جنگ و مراحل مختلف آن در هر سال داشته باشند شاید بهترین مدخل باشد. هر کتاب ضمن آنکه فضای حاکم بر عرصه نظامی در دو سمت میدان را شرح می دهد عملیاتهای مهم را گزارش می کند و با نقشه‌هایی که در هر فصل ضمیمه شده تصور حرکت نظامی انجام شده را تسهیل می کند.
یک امتیاز مهم کتاب، آن است که بسیار مستند نوشته شده، یعنی تک تک فرازهای آن به منابع مختلفی ارجاع شده است. اگرچه چند کتاب خاص و چند جزوه خاص بیشتر مورد ارجاع قرار گرفته اما ارجاعات متعدد به دیگر منابع امری ارزنده و شایسته تقدیر است. لحن کتاب ساده و بدور از اصطلاحات پیچیده نظامی است و همین امر خواندن آن را برای یک خواننده عادی آسان می کند. در عین حال باید گفت که این کتاب نگاه سپاه از جنگ را روایت می کند که شاید با نگاه یک سیاستمدار یا یک ارتشی یا یک ناظر خارجی و یا یک سردار عراقی متفاوت باشد. این امر هم نقطه قوت کتاب و هم نقطه ضعف کتاب است. نقطه قوت است زیرا سپاه یک رکن اصلی و کلیدی در جنگ بوده و دیدن اوضاع از زاویه نگاه آنها و درک آن زاویه نگاه بسیار اهمیت دارد. نقطه ضعف است زیرا نگاههای دیگر را در بر ندارد.
دیگر نقطه کلیدی کتاب آن است که پیوسته به تحولات سیاسی و حتی بین المللی و تاثیرات آن بر جنگ نیم نگاهی دارد. لذا خواننده با یک متن صرفا نظامی روبرو نیست و به درستی می بیند که چگونه تحولات سیاسی روی تصمیمات نظامی تاثیر می گذارد یا از تحولات نظامی تاثیر می پذیرد. این کتاب نه تنها روایت سپاه از تحولات نظامی است بلکه روایت سپاه از تحولات سیاسی آن دوره است و همین امر ارزش این کتاب را چند برابر می کند. به یک اعتبار می توان ادعا کرد که مطالب بین خطوط موجود در این کتاب بسیار زیاد و ارزنده است و اگر خواننده کتاب را بیش از یک بار بخواند احتمالا مطالب جدیدتری نیز دریافت خواهد کرد. البته ناگفته نماند نگاه نویسنده این کتاب نگاه فرماندهان جنگ است نه نگاه سربازان که در کتابهای متعارف جنگ به وفور یافت می شود و همین امر یک امتیاز دیگر برای کتاب به شمار می آید. شاید یک ارتشی یا یک فرد سیاسی با همه روایت عرضه شده در این کتاب همدل نباشد و این امر عجیبی نیست اما برای یک خواننده بی طرف شنیدن روایتهای مختلف و گذاشتن آنها در کنار هم کمک خواهد کرد تا حقیقت چند بعدی بهتر شناخته شود.
من به شخصه این کتاب را دو بار خواندم و هر بار از خواندن آن لذت بردم. اگرچه فهم حقایق تاریخی لذت بخش است اما خواندن روایت سختی‌ها، دردها، تلاشها و تقلاهای فراوان و نهایتا برخی شکستهای رزمندگان فداکاری که در آن زمان با تمام وجود به دفاع از کشور برخاستند، آدمی را در خود فرو می برد و به تامل وا می دارد. اگر آدمی کتاب را سرسری نخواند و با آن همدلی کند روایت تلاشهای مجدانه و خالصانه انبوهی از هم وطنان را می بیند که تلاش کردند نگذارند تاریخ به زیان ملت ایران و جمهوری اسلامی ورق بخورد. اگرچه تلاشهایشان بی اشکال نبود اما بی فرجام هم نبود. عزت امروز ما و برجاماندن مرزهای تاریخی ما و سربلندی کشور عزیزمان در منطقه پرخطر خاورمیانه محصول تمام رشادتها و مجاهدتهایی است که در این کتاب گوشه ای از آنها روایت شده است. اینجانب بدون هرگونه تعارف و رودربایستی همه را به خواندن این کتاب دعوت می کنم و تقریبا مطمئن هستم کسی از خواندن آن پشیمان نمی شود.
*دکترای اقتصاد
