یکی از رایج‌ترین دلایل کم خونی، کمبود آهن یا همان فقر آهن است. برخی مواد غذایی در کاهش مشکلات کم خونی بسیار مؤثر هستند.

کم‌خونی یا آنمی علل و انواع مختلفی دارد. یکی از انواع کم‌خونی که در اثر عدم تأمین نیاز بدن به ماده معدنی آهن رخ می‌دهد، کم‌خونی فقر آهن یا Iron deficiency Anemia نامیده می‌شود. 

کم خونی یا آنمی فقر آهن نوع شایعی از کم خونی ناشی از کمبود آهن است. بدون آهن کافی، بدن نمی تواند به اندازه نیاز هموگلوبین (ماده ای در گلبول های قرمز که در حمل اکسیژن نقش دارد) تولید کند. در نتیجه، کم خونی ناشی از فقر آهن می تواند موجب خستگی و تنگی نفس شود.

 

دلایل کم خونی

عدم دریافت آهن کافی

در صورت عدم رعایت رژیم غذایی مناسب و عدم استفاده کافی از منابع غذایی آهن، با گذشت زمان کمبود آهن رخ می دهد. گوشت، تخم مرغ، سبزیجات سبز برگ و غذاهای غنی شده با آهن به عنوان منابع آهن برای کم خونی در رژیم غذایی شناخته می‌شوند.

عدم جذب آهن

آهن غذا در روده کوچک به جریان خون جذب می‌شود. ابتلا به بیماری‌هایی همچون سلیاک و یا برداشتن بخشی از روده کوچک با جراحی بر جذب آهن و سایر مواد مغذی تأثیر گذاشته و می‌تواند منجر به عوارضی همچون کم خونی فقر آهن شود.

بارداری

بارداری یکی از علل ایجاد کم خونی فقر آهن در بسیاری از زنان باردار است. زیرا ذخایر آهن بدن مادر باید پاسخگوی نیاز افزایش حجم خون خود و همچنین تأمین هموگلوبین برای جنین در حال رشد باشد.

سازمان جهانی بهداشت تخمین می‌زند که کم خونی 37 درصد از افراد باردار و 30 درصد از زنان بین 15 تا 49 سال را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

خونریزی

با توجه به اینکه گلبول قرمز حاوی آهن است، با خونریزی، مقداری آهن نیز از دست می‌رود. خونریزی شدید قاعدگی در زنان و همچنین شرایط از دست دادن آهسته و مزمن خون در بدن مانند زخم معده، فتق هیاتال، پولیپ روده بزرگ یا سرطان کولورکتال می‌تواند موجب ایجاد کم خونی فقر آهن شود.

خونریزی‌های گوارشی می‌توانند به علت مصرف داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAIDs)، مانند ایبوپروفن و آسپرین، زخم معده، التهاب روده یا مری و یا وجود تومور ایجاد شوند.

پس از زایمان نیز به دلیل از دست دادن خون در هنگام زایمان احتمال ایجاد کم خونی فقر آهن وجود دارد. به طور کلی هر شرایطی که باعث از دست دادن خون شود، می‌تواند منجر به کم خونی فقر آهن شود.

 

انواع کم خونی

 کم خونی انواع مختلفی دارد که هر کدام به دلایل مختلف بروز می‌کنند و به اختصار در ذیل معرفی شده‌اند:

کم خونی ناشی از فقر آهن (IDA)

این نوع کم خونی از شایع‌ترین انواع این بیماری است. فقر آهن زمانی بروز می‌کند که بدن فاقد آهن کافی است.

بدن برای ساختن هموگلوبین به آهن نیاز دارد. این حالت معمولا در اثر از دست دادن خون به دلیل مشکلاتی همچون عادت ماهانه طولانی و سنگین، زخم‌های داخلی، پولیپ‌های روده یا سرطان روده بروز می‌کند.

همچنین، رژیم غذایی فاقد آهن کافی می‌تواند منجر به بروز این حالت شود. در دوره بارداری نیز عدم وجود آهن کافی برای مادر و جنین موجب کم خونی از نوع فقر آهن می‌شود.

بدن می‌تواند با مصرف مود غذایی مانند گوشت گاو، صدف‌های خوراکی، اسفناج، عدس، سیب زمینی کباب شده با پوست و تخمه گل آفتابگردان، آهن مورد نیاز خود را به دست آورد.

کم خونی مگالوبلاستیک یا فقر ویتامین

این نوع کم خونی معمولا در اثر کمبود فولیک اسید یا ویتامین ب ۱۲ بروز می‌کند. این ویتامین‌ها به بدن در سالم نگهداشتن خون یا سیستم عصبی کمک می‌کنند. در این نوع کم خونی، بدن گلبول‌های قرمز خونی تولید می‌کند که نمی‌توانند اکسیژن را به خوبی تحویل دهند.

قرص‌های مکمل حاوی فولیک اسید می‌توانند این نوع کم خونی را درمان کنند. فولیک اسید را همچنین می‌توان از مصرف دانه‌ها و بنشن‌ها، مرکبات و آب‌میوه‌ها، سبوس گندم و سایر غلات، سبزیجات برگ پهن و سبز تیره، گوشت طیور، صدف و کبد به دست آورد.

گاهی اوقات ممکن است یک متخصص نتواند تشخیص دهد که علت این بیماری کمبود ویتامین ب ۱۲ است. این حالت معمولا در افراد مبتلا به کم خونی وخیم بروز می‌کند که در حقیقت نوعی بیماری خود ایمنی است. عدم دریافت ویتامین ب ۱۲ کافی می‌تواند موجب کرخی و بی‌حسی دست‌ها و پاها، مشکلات در راه رفتن، از دست دادن حافظه و مشکلات بینایی شود. نوع درمان بستگی به عامل مولد بیماری دارد، اما به هر حال مصرف ویتامین ب ۱۲ ضروری است.

بیماری‌های نهفته

بیماری‌های خاصی وجود دارند که می‌توانند به توانایی بدن در تولید گلبول‌های قرمز خونی آسیب برسانند. برای مثال، افراد مبتلا به بیماری‌های کلیوی به ویژه بیمارانی که دیالیز می‌شوند در معرض ابتلا به کم خونی قرار دارند. کلیه‌های این بیماران قادر به ترشح هورمون‌های کافی برای تولید گلبول‌های خونی نبوده و در هنگام دیالیز نیز آهن از دست می‌دهند.

بیماری‌های خونی ارثی

اگر در خانواده سابقه بیماری خونی وجود داشته باشد، احتمال ابتلا به آن در افراد دیگر نیز افزایش می‌یابد. یکی از امراض خونی ارثی کم خونی گلبول‌های داسی شکل است. به جای تولید گلبول‌های قرمز خونی طبیعی که به راحتی درون رگ‌های خونی حرکت می‌کنند، گلبول‌های داسی شکل حرکت سختی داشته و دارای لبه‌های خمیده هستند. این گلبول‌ها نمی‌توانند در رگ‌های خونی ظریف به آسانی حرکت کنند و در نتیجه مسیر رسیدن خون به اعضای بدن را مسدود می‌کنند. بدن گلبول‌های قرمز داسی شکل را نابود می‌کند، اما نمی‌تواند با سرعت کافی انواع طبیعی و سالم جدیدی را تولید کند. این امر موجب بروز کم خونی می‌شود نوع دیگری از کم خونی ارثی تالاسمی است. تالاسمی زمانی بروز می‌کند که بدن ژن‌های ویژه‌ای را از دست می‌دهد و یا ژن‌های غیر طبیعی مختلف از والدین به کودک ارث می‌رسد که به نحوه تولید هموگلوبین تاثیر منفی می‌گذارند.

کم خونی آپلاستیک

نوع نادری از کم خونی است و زمانی بروز می‌کند که بدن به اندازه کافی گلبول قرمز تولید نمی‌کند. از آنجا که این امر بر گلبول‌های سفید نیز تاثیر می‌گذارد، از این خطر بالای بروز عفونت‌ها و خونریزی‌های غیر قابل توقف می‌شود.

این حالت دلایل مختلفی دارد که عبارتند از:

• روش‌های درمانی سرطان‌ها مانند پرتودرمانی و شیمی درمانی
• قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی (مانند مواد مورد استفاده در برخی حشره‌کش‌ها، رنگ و پاک کننده‌ها و شوینده‌های خانگی)
• برخی داروها (مانند داروهای مخصوص درمان روماتیسم مفصلی)
• بیماری‌های خود ایمنی (مانند لوپوس)
• عفونت‌های ویروسی که بر تراکم استخوانی تاثیر می‌گذارد.

 

علائم کم خونی و فقر آهن

کم خونی فقر آهن در ابتدا می‌تواند آنقدر خفیف باشد که مورد توجه قرار نگیرد. اما با پیشرفت کمبود آهن در بدن و تشدید کم خونی، علائم و نشانه ها مشخص می‌شوند.

موارد زیر برخی از علائم و نشانه‌های کم خونی فقر آهن را بیان می‌کند:

• خستگی مفرط
• احساس ضعف و بی‌حالی
• رنگ پریدگی
• درد قفسه سینه، ضربان قلب سریع یا تنگی نفس
• عملکرد ضعیف سیستم ایمنی
• افزایش خطر بیماری قلبی یا نارسایی قلبی
• سردرد، سرگیجه یا سبکی سر
• سردی دست و پا
• التهاب یا درد زبان
• ناخن های شکننده و ریزش مو
• پیکا (هوس غیرمعمول برای مواد غیر مغذی مانند یخ، خاک یا نشاسته)
• کم اشتهایی به خصوص در نوزادان و کودکان مبتلا به کم خونی فقر آهن
• کاهش رشد به ویژه در سنین رشد

 

چگونه از بروز کم خونی جلوگیری کنیم؟

به روش‌های گوناگون می‌توان مانع از بروز برخی انواع کم خونی شد که مجموعه‌ای از آنها در زیر آمده است؛

• مصرف غذاهای حاوی آهن زیاد از جمله گوشت قرمز، ماهی، مرغ، تخم‌مرغ، میوه‌های خشک شده، عدس و لوبیا، سبزیجات سبز برگ پهن مانند اسفناج، کلم و یا غله‌های حاوی آهن غنی شده.
• مصرف مواد خوراکی که جذب آهن را در بدن افزایش می‌دهد مانند آب پرتغال، توت فرنگی، کلم و یا سایر میوه‌ها و سبزیجات حاوی ویتامین C
• خودداری از نوشیدن قهوه و چای همراه با وعده‌های غذایی چرا که این نوشیدنی‌ها جذب آهن در بدن را دشوار می‌کند.
• کلسیم جذب آهن را مشکل می‌کند لذا برای به کار گرفتن بهترین روش برای مصرف کلسیم به میزان مناسب و کافی با پزشک متخصص باید مشورت کرد.
• اطمینان از مصرف کافی فولیک اسید و ویتامین ب ۱۲ در رژیم غذایی
• مشاوره با پزشک برای خوردن قرص‌های مکمل آهن چرا که مصرف این قرص بدون مشورت با فرد متخصص صحیح نیست.
• زنانی که باردار نبوده اما در سن بارداری قرار دارند باید هر ۵ تا ۱۰ سال یک بار آزمایش کم خونی بدهند. این امر حتی در شرایط سلامت باید صورت گیرد. انجام این آزمایش‌ها باید از زمان نوجوانی آغاز شود.
• همچنین زنانی که باردار نیستند و در سن بارداری قرار دارند در صورت داشتن علائمی چون عادت ماهانه شدید و طولانی، مصرف آهن کم و یا تشخیص قبلی ابتلا به کم خونی باید هر سال آزمایش خون بدهند.

اکثر افراد از طریق یک رژیم غذایی سالم و منظم می‌توانند از غذاهای سرشار از آهن استفاده کنند اما برخی افراد نمی‌تواند آهن کافی بدست آورند که مهمترین این افراد دختران نوجوان و زنان در سن بارداری هستند که یا در هر عادت ماهانه خون زیادی را از دست می‌دهند یا بیش از یک بچه دارند و یا از IUD استفاده می‌کند.

کودکان نوپا و زنان باردار نیز در این گروه هستند. این افراد باید به طور دوره‌ای آزمایش کم خونی بدهند و در صورت فقر آهن حتما باید با مشورت پزشک از مکمل‌های آهن استفاده کند که نحوه درمان مشکل آنها بر عهده پزشک است.

 

برای درمان کم خونی چه بخوریم؟

تغذیه و کم خونی؛ جگر

جگر گاو و گوسفند یکی از منابع مهم سرشار از آهن و ویتامین B۱۲ و انواع مواد معدنی دیگر است. مصرف جگر خام پخته‌شده می‌تواند به کاهش علائم کم خونی و درمان آن کمک کند.

تغذیه و کم خونی؛ غذاهای سرشار از ویتامین C

اگر از منابع غذایی سرشار از آهن مصرف کنید اما این ماده در بدن جذب نشود، می‌توان گفت مصرف این غذاها هیچ تأثیری در کاهش علائم کم خونی نداشته است. ویتامین C یکی از مواد مهمی است که به بدن برای جذب آهن کمک می‌کند. اگر یک غذای سرشار از آهن مثل جگر می‌خورید، سعی کنید در همان وعده غذایی از منابع سرشار از ویتامین C مانند گوجه‌فرنگی، فلفل یا توت‌فرنگی استفاده کنید تا آهن به‌صورت حداکثری جذب بدن شود.

تغذیه و کم خونی؛ سبزیجات سبز و برگ‌دار

سبزیجات سبز و دارای برگ، مقدار قابل‌توجهی آهن و اسیدفولیک دارند. البته توجه کنید که برخی از این سبزیجات مثل اسفناج خام حاوی اسید اگزالیک هستند که باعث کاهش جذب آهن بدن می‌شود. به‌این‌ترتیب باید این سبزیجات را به‌صورت پخته‌شده استفاده کنید.

بهترین آجیل برای کم خونی

آجیل و مغزی‌جات یکی دیگر از منابع مهم سرشار از آهن هستند و پزشکان توصیه می‌کنند افراد مبتلا به کم خونی آجیل‌ها را در تغذیه خود جای دهند. سعی کنید در روز ۲ تا ۳ عدد از آجیل‌های زیر را مصرف کنید:

• پسته خام
• بادام
• گردو
• بادام هندی
• فندق

توجه کنید که آجیل‌ها منابعی عالی و سرشار از پروتئین، فیبر، چربی‌های خوب، ویتامین‌ها، مواد معدنی و همچنین آنتی‌اکسیدان‌ها و دیگر ترکیبات گیاهی مفید هستند. به خاطر داشته باشید که برشته کردن این آجیل‌ها ممکن است به مواد مغذی موجود در آن‌ها آسیب برساند، بنابراین بهتر است برای درمان کم خونی از آجیل‌های خام استفاده کنید.

غذاهای غنی از آهن

اگر نظر پزشک این است که کمبود آهن در رژیم غذایی دلیل مشکل شما است، غذاهای غنی از آهن بخورید؛ مانند:

• گوشت قرمز و مرغ
• سبزیجات تیره، برگدار مانند اسفناج و کلم
• میوه‌های خشک مانند کشمش و زردآلو
• لوبیا و سایر حبوبات
• غذاهای دریایی
• دانه‌ها و مغزها

کنجد

کنجد یکی از مغذی‌ترین دانه‌های گیاهی است که فواید بی‌نظیر آن سبب شده تا در طب سنتی کاربرد زیادی داشته باشد. یکی از مهم‌ترین فواید کنجد، تأثیرات مثبت آن بر روی کاهش کم خونی است. کنجد از نظر ارزش غذایی در جایگاه بسیار بالایی قرار دارد و یک گیاه سرشار از آهن محسوب می‌شود. آهن موجود در این دانه گیاهی علاوه بر کاهش کم خونی سبب می‌شود تا احساس خستگی در شخص هم از بین برود. کنجد یک منبع غنی از روی و کلسیم هم محسوب می‌شود؛در نتیجه کنجد مواد مغذی بسیار زیادی داشته که در مجموع سبب درمان کم خونی می‌شود.

اسفناج

اسفناج یک منبع بسیار غنی از مواد مغذی نظیر آهن محسوب می‌شود. بیشتر گیاهان دارای فیبر هستند و فیبر موجود در گیاهان علاوه بر ایجاد احساس سیری برای مدت بیشتر، بر روی تقویت سیستم گوارشی افراد هم نقش مثبتی دارد. در این خصوص جالب است بدانید میزان فیبر موجود در اسفناج در مقایسه با دیگر سبزیجات در حدود دو برابر بیشتر است و این موضوع اسفناج را به یک منبع بسیار غنی برای تأمین فیبر تبدیل کرده است. برای درمان کم خونی می‌توانید از اسفناج استفاده کنید.

خرما

خرما یک منبع غنی پتاسیم است و بسیاری دیگر از مواد مغذی مورد نیاز بدن نیز در این میوه پر خاصیت وجود دارد. جالب است بدانید افرادی که ناشتا خرما مصرف می‌کنند در مقایسه با دیگر افراد کمتر در معرض رنگ پریدگی قرار دارند و درصد بروز کم خونی در این افراد بسیار کمتر است. با مصرف منظم خرما می‌توانید بدنی سالم‌تر داشته باشید و همچنین می‌توانید از شیرینی خرما به جای قندهای مصنوعی استفاده کنید، که یک پیشنهاد فوق‌العاده برای افراد مبتلا به دیابت است. مصرف خرما نیاز بدن به آهن را تأمین می‌کند. آهن هم یک ماده مغذی مورد نیاز برای تولید هموگلوبین در بدن است.

مویز

مویز یک منبع بسیار غنی از آهن محسوب می‌شود. آهن موجود در مویز سبب افزایش تولید هموگلوبین و در نهایت افزایش خون‌سازی در بدن می‌شود. میزان آهن موجود در هر دانه مویز به اندازه‌ای است که تنها خوردن چند عدد مویز به صورت روزانه کافی است تا نیاز روزانه بدن به آهن تأمین شود.