«ايران زمين: روزگار باستان»

 نوشته: عسگر بهرامي

ناشر: فرهنگ معاصر، چاپ اول 1400

646 صفحه، 290000 تومان

****

صحبت از تاریخ ایران که به میان می‌آید، اغلب آن را به دو بخش تقسیم می‌کنند: از آغاز تا ورود اسلام  (دوران باستان) و دیگری از حمله اعراب تا زمان حال. بخش دوم تاریخ ایران، زمینه ساز هویت دینی امروز ماست که حاصل درآمیختن آن با فرهنگ و مذهب ایرانیان روزگار باستان بوده است. به راستی ایرانیان در روزگار باستان چگونه می زیستند که مردم این دیار همچنان بدان فخر می‌فروشند؟ درحالی که اگر از اغلب همانها در این باره سوال کنیم؛ اطلاع چندان درستی در باره آن روزگار ندارند؛ جز کلی‌گویی‌ها و اطلاعات مخدوش و نادرستی که درباره تاریخ باستان ایران و شکوه و عظمت آن در فضای مجازی (بدون ذکر منبع درست)، دست به دست می‌شود.

باید اذعان کرد یکی از معضلات مهم در راستای شناخت توده مردم ایران درباره روزگار باستان، نبود آثاری است که برای مخاطب عام نوشته شده باشند. چنین منابعی در قالب کتاب یا آنقدر مفصل هستند که تنها به کار اهل پژوهش و نهایتا دانشجویان می آمدند یا آنقدر خلاصه بودند که تنها به ذکر نام سلسله‌ها و شاهان پرداخته و شناختی به مخاطبان‌شان ارائه نمی کردند. اما خوشبختانه کتاب «ايران زمين: روزگار باستان» اثر عسگر بهرامي که به همت نشر فرهنگ معاصر منتشر شده، گامی جدی است برای جبران خلائی که در همه این سالها احساس شده است.

این کتاب تاکیدی است بر این نکته که می‌توان اثری جامع و کامل نوشت، بدون افتادن در دام تفضیل و یا دشوار نویسی. البته این مهم منوط به داشتن اشراف درباره موضوع و همچنین آشنایی با شیوه‌‎های نوین تاریخ نویسی است. چیزی که با توجه به کارنامه عسگر بهرامی و البته کیفیت کتاب حاضر، می‌توان نسبت به آن اطمینان داشت.  

«ايران زمين: روزگار باستان» کتابی است که کلیت و کیفیت آنها حاصل، نیتی است که پشت نوشته شدن و انتشار آن وجود داشته است. از این منظر جامعه هدف مخاطبانش نیز نقشی تعیین کننده در کلیت آن داشته‌است. این مهم حاصل روحیه و همت ناشری است کار تولید و انتشار چنین اثری را برعهده داشته است. آن هم در زمانه‌ای که ناشران اغلب روی آثار  ترجمه‌ای و یا باز چاپ نمونه‌های قدیمی که امتحان خود را پس داده‌اند سرمایه گذاری می‌کنند، نه اثری همانند «ايران زمين: روزگار باستان» که غیر از متن آن، کار کتاب پردازی، عکسها و... همگی نشان از وسواس و دقت نظر در ارائه اثری ارزنده دارند.

کتاب حاضر چنان که گفتیم و از نامش نیز پیداست، به دورانی از تاریخ ایران می‌پردازد که به زعم اغلب ما روزگار شکوه امپراتوری های بزرگ جهان بوده‌اند. این دوران همیشه با وسعت سرزمین‎‌هایش جلال و عظمت کاخ هایش شناخته شده است. اما کمتر از زندگی توده مردم در این دوران گفته شده است این عظمت و شکوه چه دستاوردی برای مردمانی که زیر سایه‌ی آنها می‌زیستند داشته اند؟ این یکی از مهمترین ویژگی‌هایی است که در حاصل کار عسگر بهرامی به عنوان مورخی آشنا با تاریخ واقعی آن روزگار  که آن را با استفاده از منابعی معتبر روایت می کند می‌توان دید. به بیان دیگر این کتاب تنها تاریخ آمدن و رفتن شاهان نیست. بلکه درعمل در کنار پرداختن به چگونگی این حکومت‌ها، از چند و چون زندگی توده مردم و یا آداب و رسوم آنها در این دوره ها نیز سخن گفته شود. به این ترتیب مخاطب کتاب با اثری روبه رو ست که  ایران دوران پیش از ورود اسلام را از جنبه‌های گوناگون و به صورتی چند سویه معرفی می کند.

با چنین رویکردی است که در بخش اول کتاب با عنوان «كليات»،  سرزمين ايران را از جنبه‌هاي مختلفی مثل جغرافيای زیست شناختی، مانند ویژگی‌های گياهي و جانوری یا طبیعی و زمين‌شناختي  مورد توجه قرار می‌دهد، در این صفحات  اگر اشاره به ساختارهاي كلي روستا نشيني و شهرنشيني در آن دوران می‌شود بیشتر جنبه کلی دارد و البته همانند همه‌ی بخشهای بعدی به وسیله تصاویری تزئین شده که به درک بهتر متن کمک می‌کنند. 

کتاب در مجموع از چهار بخش و یک پیوست تشکیل شده است که در آنها سعی شده  مهم‌ترین مباحث تاریخ ایران، هر یک در فصلی کوتاه و بیانی تقریبا موجز، به زبانی تا حد امکان ساده، برای خواننده غیرحرفه‌ای در حوزه‌ی تاریخ بیان شود.

بخش دوم کتاب به تاریخ سیاسی ایران می‌پردازد. نویسنده کتاب از اقوام و حكومت‌های نخستين همانند ماناييان، لولوبيان، گوتيان، كاسيان و ايلاميان آغاز کرده و پس از آن به سراغ سلسله‌هاي ماد‌ها، هخامنشيان، اسكندر ، سلوكيان، اشكانيان و ساسانيان می‌رود. در پايان اين بخش در دو فصل به چگونگی حكومت، دربار و سازمان اداري و ويژگي‌هاي نظامي ايران در دوره مورد اشاره مي‌پردازد. بخش سوم كتاب تاريخ اجتماعي و اقتصادي ايران است. این بخش را باید یکی از مهمترین بخش‌های کتاب نامید که به دلیل توجه نویسنده به جنبه‌هایی مغفول مانده از زندگی مردم در آن روزگار، از بعد اجتماعی دارای تازگی‌های بسیاری است؛ بنابراین حاصل کار بهرامی را با دیگر تاریخ‌نویسانی که به تاریخ ایران باستان پرداخته‌اند، متفاوت می سازد. او در این بخش راه و ارتباطات، بازرگاني، كشاورزي و دامداري، دارايي و امور مالي، سكه، دستمزدها، ساختارخانواده، قانون، مرگ و آيين‌هاي آن، پوشش و آرايش و خوراك و نوشيدني ايران را معرفي مي‌كند. بخش پاياني كتاب به تاريخ فرهنگي ايران در دوره باستان اختصاص دارد. در اين بخش تاريخ اساطيري ايران، دين، زبان و ادبيات، دانش، بهداشت و پزشكي، گاه‌شماري و جشن‌هاي ايران باستان معرفي مي‌شود. 

«ايران زمين: روزگار باستان» از نثری روان و همه فهم برخوردار است، کتاب پردازی زیبا و مناسب آن کاملا در خدمت متن صورت گرفته است. همچنین صفحه‌آرايي، انتخاب و بکار بردن عکس ها و باکس‌هایی که بخشهای مهم را مشخص و مورد تاکید قرار می‌دهند و نهایتا فهرست منابع و یا معرفی کتابهایی برای مطالعه بیشتر  مخاطبان علاقمند ارائه شده اند که همگی در راستای تکامل این مجموعه قرار می‌گیرند. 

عسگر بهرامی کتابش را با پیوستی در خور توجه که به معرفی و بررسی منابع و مأخذ کتاب اختصاص دارد به پایان می‌رساند. این بخش اشاره ای گذرا دارد به هریک از این دوره ها، محدوده زمانی آنها و اینکه تاریخ و اطلاعات آن روزگار از چه راه ها و چه منابعی به دست آمده است برای نمونه به تاریخ ماد اشاره دارد که تاریخ دوره آنها را عمدتا بر اساس کتیبه های آشوری هم دوره آنها بازسازی کرده‌اند. صفحات پایانی کتاب به نیز به نمایه و کتابنامه اثر حاضر اختصاص یافته است.

سخن پایانی اینکه کتاب«ايران زمين: روزگار باستان» در نوع خود از بهترین کتابهایی است که تا کنون در مورد ایران باستان برای مخاطبان غیر متخصص نوشته شده است. با این حال کم و کیف آن به گونه ای است که مخاطبان جدی نیز می توانند از خواندن لذت ببرند. نویسنده به جای روایتی خطی از تاریخ باستان، تصویری جامع از جنبه های گوناگون و در عین حال ملموسی ارائه کرده و شناختی از چگونگی شکل گیری این سرزمین و حیات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن ارائه می کند.