دکتر میرشهرام صفری، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات علوم اعصاب دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در گفت‌وگوی تفصیلی با ایسنا با بیان اینکه در گزارشات و مطالعات ماه‌های اول اطلاعات دقیقی وجود نداشت، اظهار کرد: گزارشات اولیه مبنی بر این بود که مبتلایان بعد از بهبودی تا چند ماه با پدیده مه مغزی "brain fog" که حالتی مشابه گیجی و عدم تمرکز است، مواجه می‌شوند. البته مطالعات اخیر بر نحوه دقیق‌تر تاثیرگذاری ویروس بر مغز و نواحی خاصی که تحت تاثیر آن قرار گرفته، متمرکز شده است.

 عوارض مغزی و عصبی کرونا بیشتر در چه افرادی بروز می‌کند؟ 

این محقق در رابطه با میزان اثرگذاری ویروس کووید ۱۹ بر مغز و سیستم عصبی مبتلایان، تصریح کرد: باید بدانیم که ابتلای خفیف کرونا احتمالا عارضه مغزی جدی ایجاد نمی‌کند، به عبارت دیگر عوارض مغزی و عصبی احتمالا در تمام افراد ایجاد نمی‌شود و بیشتر افراد بستری در بیمارستان و مبتلایان به فرم حاد و شدید بیماری این عوارض و اختلالات را تجربه می‌کنند، البته در این دسته از مبتلایان نیز گزارش‌ها متفاوت و بین ۲۰ تا ۵۰ درصد متغیر است.
 
صفری با بیان اینکه اغلب این عوارض به شکل آسیب‌های ساختاری، جزئی، عضوی و یا ارگانی و در طیف‌های شدید بیماری گزارش شده است، گفت: البته هنوز به طور دقیق نمی‌دانیم که این آسیب‌ها از خود ویروس ناشی شده و یا از عوارضِ سیستمیکِ ایجاد شده از طریق بیماری در بدن پدیدار شده و در کنار آن به مغز هم آسیب رسانده است.

آیا عوارض مغزی کرونا ماندگار است‌؟ 

این عضو هیات علمی مرکز تحقیقات علوم اعصاب با اشاره به عوارض ناشی از خود ویروس، گفت: این نوع عوارض مربوط به مواردی است که ویروس می‌تواند وارد سیستم عصبی شده و در نقاط خاصی از مغز آسیب ایجاد کند؛ در این رابطه یک سری مطالعات مبنی بر شناسایی گیرنده‌های ویروس کرونا یعنی ACE۲  در نواحی مختلف مغز انجام شده که موفقیت آمیز بوده است. بر اساس نتایج این مطالعات مشخص شد که یک سری از نواحی مغز گیرنده اختصاصی ویروس کرونا داشته و درصورت ورود ویروس به بدن، وارد شدن آسیب به این نواحی محتمل‌تر است.

وی با بیان اینکه دانش ما در مورد عوارض عصبی و مغزی کرونا ناکافیست و در ابتدای راه شناخت آن قرار داریم، گفت: ولی بر اساس آنچه که تاکنون فهمیده‌ایم، به صورت مستقل از وجود آسیب ریوی، ویروس کرونا می‌تواند با درجاتی بسیار خفیف تا شدید سیستم عصبی را هم درگیر کند.

کرونا با بروز چهار دسته بیماری عصبی ارتباط دارد

صفری با بیان اینکه بر اساس تحقیقاتی که تاکنون انجام شده، کرونا با بروز چهار دسته بیماری عصبی ارتباط دارد، توضیح داد: ۱-انسفالوپاتی ویروسی که علایمی نظیر هذیان، گیجی، خواب آلودگی، اختلال در آگاهی به زمان و مکان، کاهش توانایی‌های شناختی، اختلال در حافظه و حتی به ندرت علایم شبیه جنون را به دنبال دارد، ۲-انسفالیت یا التهاب عصبی که می‌تواند در موارد شدید به شکل انسفالومیلیت حاد منتشر باشد، ۳-سکته مغزی و ۴-بیماری‌های خود ایمنی عصبی نظیر سندرم گیلن باره بعد از عفونت.

این محقق علوم اعصاب ادامه داد: این بیماری‌ها با پنج مکانیسم مختلف آسیب رسانی به سیستم عصبی ممکن است ایجاد شوند؛ ۱- هیپوکسی یا کاهش اکسیژن رسانی به مغز در اثر آسیب ریه‌ها، ۲-ایجاد لخته خونی در رگ‌ها یا ایجاد خونریزی با ضعیف کردن دیواره مویرگ‌های مغز، ۳- آسیبهای مغزی ناشی از طوفان سایتوکاینی در بدن، ۴- آسیب مستقیم کرونا به سلول‌های مغزی و ۵- آسیب مستقیم به اعصاب محیطی بویایی.

به گفته وی، البته بعد از شیوع آنفلوآنزای ۱۹۱۸ اسپانیا تا سال ۱۹۳۰ نوعی انسفالیت لتارژیک در جهان شیوع پیدا کرد که به "مرض خواب" مشهور شد و افراد مبتلا به مدت طولانی می‌خوابیدند، نمی‌دانیم چنین چیزی در مورد کرونا هم اتفاق خواهد افتاد یا نه.

صفری در عین حال تاکید کرد: برخی از عوارض عصبی کرونا ممکن است کوتاه مدت باشد، ولی برخی دیگر احتمالا برای مدت طولانی با فرد همراه خواهند بود.

وی با اشاره به برخی دیگر از عوارض گزارش شده ناشی از کرونا بر سیستم عصبی افراد، افزود: همچنین بروز پارکینسون بعد از التهاب مغزی قبلاً گزارش شده است، ولی هنوز نمی‌دانیم این مسأله در مبتلایان به کرونای شدید تا چه حد در آینده مشکل ساز خواهد بود، همچنین نورون‌های دوپامینی جسم سیاه از مراکز مغزی هستند که بیشترین گیرنده‌های ویروس کرونا یعنی ACE۲ در آن وجود دارد و لذا تخریب این نورون‌ها منجر به پارکینسون می‌شود.

موارد گزارش شده از تأثیر مستقیم کرونا بر مغز

این فوق دکترای علوم اعصاب در مورد تأثیر مستقیم کرونا بر مغز ، اظهار کرد: علاوه بر جسم سیاه، نواحی قشری مغزی که در عملکردهای شناختی و حافظه نقش دارند به نام‌های شکنج میانی لوب گیجگاهی و شکنج خلفی سینگولیت گیرنده بیشتری برای ویروس کرونا دارند و این گیرنده در انواع نورون‌های تحریکی، مهاری و سلول‌های غیر عصبی آستروسیت، الیگودندروسیت و ‌اندوتلیوم عروق مغزی شناسایی شده است.

همچنین در مطالعه روی جسد بیماران فوت شده با کرونا، آسیب‌های التهابی در ساقه مغز هم در بیماران شدید کرونا مشاهده شده است.
 
این عضو هیات علمی دانشگاه با بیان اینکه آسیب‌های ناشی از ویروس در مغز و سیستم عصبی ممکن است اثرات ماندگار ایجاد کند، ادامه داد: برخلاف مغز، سایر ارگان‌های بدن درصورت بروز آسیب امکان سلول زایی مجدد و ترمیم و بازسازی دارند، ولی متاسفانه اگر مغز و نورون‌های مغزی آسیب دیده و یا تخریب شوند، احتمال ترمیم و بازسازی آن وجود ندارد. البته با برخی درمان‌ها می‌توان عملکرد بخش آسیب دیده را تا حدودی ارتقا داد ولی هیچ وقت نورون‌ها مجدداً زاییده نمی‌شوند و همین مسئله منجر به ماندگاری عوارض می‌شود.

عوارض مغزی کرونا در همه مبتلایان بروز نمی‌کند

صفری با تاکید بر ضرورت بررسی و مطالعه کلیه جوانب این مسئله از بعد شناختی، اظهار کرد: مساله اصلی این است که این عوارض در همه افراد مبتلا ایجاد نمی‌شود و بر اساس گزارشات جمع آوی شده بیشتر در مبتلایان شدید و از این افراد نیز حداکثر در ۵۰ درصد موارد گزارش شده است.
 
وی در پاسخ به این سوال که عوارض مغزی و عصبی ناشی از ویروس در چه بیماران و تحت چه شرایطی بروز می کند، اظهار کرد: برای شناسایی و تشخیص این مساله بایومارکرهای ویژه‌ای در نظر گرفته می‌شود تا مشخص کند که به عنوان نمونه چه میزان آسیب ریوی و یا آسیب‌های کبدی و کلیوی ناشی از کرونا می‌تواند به بروز عوارض مغزی منجر شود.

چرا برخی مبتلایان حس بویایی خود را از دست می‌دهند؟

این فوق دکترای علوم اعصاب همچنین در خصوص از دست دادن حس بویایی و چشایی به عنوان یکی از شایع‌ترین علایم سیستم عصبی در بیماری کووید ۱۹، در این رابطه توضیح داد: برخلاف سایر سیستم‌ها، گیرنده‌های عصبی سیستم بویایی دقیقا بر روی عصب قرار دارد، بنابراین اگر ویروس بتواند گیرنده را آلوده کند، عصب را نیز آلوده کرده و بنابراین از این نقطه مستقیماً وارد شده و می‌تواند نورون‌های مغزی را درگیر کند.
 
صفری ادامه داد: اگر ویروس منجر به تغییر عملکرد نورون شود، انتقال پیام را مختل کرده و کاملا تغییر می‌دهد، در این شرایط تعداد نورون‌های درگیر زیاد بوده و کاملا حس بویایی فرد را از بین می‌برد.

بروز عارضه کاهش حس بویایی و چشایی در ۷۲ درصد مبتلایان

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با بیان اینکه بر اساس گزارش‌های بالینی و مطالعاتی، در اغلب موارد حس بویایی بهبودیافتگان پس از مدتی برمی‌گردد، عنوان کرد: بر اساس این گزارشات، عوارض ویروس منجر به مرگ نورون نشده و تنها برای مدتی عملکرد آن را تغییر داده و بعد از ۲ تا ۳ ماه مجددا ترمیم شده و در اکثر افراد به شرایط نرمال برمی‌گردد؛ البته گزارش‌هایی مبنی بر عدم بهبودی مبتلایان تا ۴ یا ۵ ماه نیز گزارش شده است.
 
وی با بیان اینکه عارضه اختلال در حس بویایی و چشایی در همه مبتلایان به کرونا رخ نمی‌دهد، گفت: البته این عارضه بسیار شایع بوده و تا حدود ۷۲ درصد گزارش شده است.
 
این فوق دکترای علوم اعصاب عدم بروز علامت کاهش حس بویایی و چشایی را نافی ابتلا به کرونا ندانست و گفت: با این حال اگر این عارضه در دوران پاندمی، به صورت ناگهانی، بدون هیچ زمینه و عارضه قبلی و بدون کیپ شدن بینی بروز کند، یک نشانه اختصاصی فوق العاده برای تشخیص کووید ۱۹ است.

آیا کاهش حس بویایی درمان دارد؟

صفری در خصوص روش‌های درمان اختلال عصبی کاهش حس بویایی و چشایی، با تاکید بر اینکه متاسفانه این عارضه درمان خاصی ندارد، گفت: تنها راه کمک به بازگشت این حس‌ها، تحریک سیستم بویایی فرد با ترکیبات دارای بوی تند و مصرف ویتامینها است. البته طبیعتاً داشتن رژیم غذایی سالم، مصرف ویتامین C، ویتامین D و سایر ویتامین‌های سفارش شده در این ایام به بازگشت حس بویایی و ترمیم نورون‌ها کمک می‌کند، البته اگر نورون‌ها به صورت جدی آسیب دیده شده باشد، راهکار خیلی موثری ندارد.

علل بروز لخته در عروق به دنبال ابتلا به کووید ۱۹

این محقق حوزه علوم اعصاب همچنین در رابطه با بروز لخته به عنوان یک عارضه جدی در برخی از بیماران کرونایی، اظهار کرد: این عارضه بیشتر در اوایل پاندمی و به دلیل عدم استفاده از داروهای ضد انعقادی بروز می‌کرد، ولی الان داروهای ضدانعقادی در پروتکل وارد شده و لذا درصد بروز لخته و به دنبال آن سکته‌های قلبی و مغزی کاهش پیدا کرده است.
 
وی با اشاره به مکانیزم ویروس در بروز این عارضه، توضیح داد: ویروس در واقع مکانیزمی را فعال می‌کند که به دیواره رگ‌ها وابسته است، به عبارت دیگر ویروس بر روی دیواره رگ‌ها تاثیر گذاشته و مکانیزمی را فعال می‌کند که سیستم انعقادی به سمت تشکیل لخته پیش می‌رود، البته این عارضه بیشتر در افرادی رخ می‌دهد که وارد فاز حاد بیماری شده و طوفان سایتوکاین‌های التهابی را تجربه می‌کنند.
 
صفری با بیان اینکه متاسفانه هنوز مکانیزم‌های دقیق عملکردی ویروس کرونا شناخته نشده است، گفت: به عبارت دیگر ممکن است برخی افراد از نظر ژنتیکی نسبت به ایجاد لخته مستعدتر باشند که البته هنوز به طور دقیق ثابت نشده است.

این محقق در پایان با بیان اینکه عمر مطالعات متمرکز بر عوارض سیستم عصبی کرونا بسیار کوتاه و حدود ۳ تا ۴ ماه است، گفت: هنوز مطالعات به صورت طولانی مدت بررسی نشده و تنها عوارض تایید شده‌ای همچون مه مغزی، عدم تمرکز، احساس گیجی و منگی مداوم و بروز اختلالات شناختی که گاها تا چند ماه ادامه داشته است، در برخی مبتلایان تایید قطعی شده است.