«فتوپلی»

(پژوهش روان‌شناختی و زیبایی‌شناختی)

نویسنده: هوگو مانستربرگ

مترجم: احمدرضا معتمدی

ناشر: هرمس، چاپ اول 1402

289 صفحه، 230000 تومان

***

- «آیا شما به رشد تصاویر متحرک علاقمندید؟»

* «باید اذعان کنم که من به‌تازگی به آن علاقمند شده‌ام، زیرا پیش‌داوری زیباشناختی عمیقی علیه نمایش روی پرده داشتم و تقریباً تا همین یک سال پیش از هر سالن نمایش تصاویر متحرکی دوری می‌کردم. اما از وقتی که برای نخستین‌بار فیلم را دیدم، علاقه‌ام به‌سرعت رشد کرده است و کوشیده‌ام که مطالعه‌ای بسیار جدی دربارۀ مسئله داشته باشم. کتاب کوچک من، "فتوپلی"، که چند هفته پیش منتشر شد گواه صادق آن با دویست‌وسی صفحه شواهد است. من خالصانه متقاعد شده‌ام که سرنوشت تصاویر متحرک آن است که به جایی برسد که در حال حاضر فقط طلیعۀ آن را می‌بینیم.»

البته هوگو مانستربرگ (1863-1916) نمی‌گوید «فیلم»، بلکه از «فتوپلی»، واژۀ ابداعی خودش، استفاده می‌کند. آن زمان هنوز نامی خاص برای این هنر نوظهور وضع نشده بود. او کل عمرش مخالف سرسخت فیلم و سینما بود. اما روزی، در سال 1915، بر حسب تصادف فیلمی می‌بیند و سخت مجذوبش می‌شود، طوری که دیدگاهش در باب فیلم عوض می‌شود. پس از آن فیلم‌های زیادی می‌بیند و خیلی بیشتر از آن، درباره‌اش می‌اندیشد. یک سال بعد همین کتاب را می‌نویسد و چند ماه بعدش از دنیا می‌رود. با این‌که احتمالاً اولین کتاب در حوزۀ فلسفۀ فیلم باشد، اما از جهت عمق مطالب و غنای مباحث هنوز هم یکی از برترین‌هاست. به‌قول معروف، هم فضل تقدم دارد و هم تقدم فضل. 

امروزه فیلم برای ما یک پدیدۀ کاملاً عادی است؛ چیزی در کنار سایر امور روزمره. به مدد تکنولوژی، هر وقت، هر جا، هر فیلمی را که بخواهیم می‌توانیم تماشا کنیم. این عادت، این دسترسی آسان، این تماشای فراوان باعث شده که برجستگی فیلم برای ما نامرئی باشد. اما فیلم یکی از شگفتی‌های محیرالعقول فرهنگ و تمدن است. این امر را وقتی می‌توانیم بهتر درک کنیم که وضعیتی را در نظر بگیریم که در آن هیچ فیلمی وجود ندارد. توجه به بود و نبود فیلم است که می‌تواند وجه تمایز آن را آشکار سازد. این امر برای کسانی که در روزگار ظهور فیلم به‌سر می‌بردند، راحت تجربه می‌شد، به‌ویژه اگر متفکران دقیق‌النظر و هوشمندی بودند. مانستربرگ نیز چنین بود. نگاه دقیق و عمیق و نافذ او را در این کتاب به‌خوبی می‌توان ملاحظه کرد. او به‌قدری فیلم را خوب فهمید که حتی پیش‌بینی‌هایی دربارۀ آینده‌اش مطرح کرد که درست از آب درآمدند.

مانستربرگ هم روان‌شناس بزرگی است و هم فیلسوفی قابل. در این کتاب از هر دو توانایی خود در حد اعلا استفاده می‌کند تا نظریۀ جامع خود را دربارۀ فیلم ارائه کند. در همین راستا، کتاب به دو بخش تقسیم می‌شود. البته بعد از یک «پیش‌درآمد» مفصل که بستر و چرایی بررسی روان‌شناختی و فلسفی فیلم را در دو فصل، «تحول بیرونی تصاویر متحرک» و «تحول درونی تصاویر متحرک»، مطرح می‌کند. این مهم است، زیرا مانستربرگ فیلم را یک هنر مستقل و متمایز به شمار می‌آورد و لذا روی این نکته خیلی تأکید می‌کند که فیلم تئاتر ضبط‌شده نیست. در آن زمان، این تصور شایع شده بود که فیلم تفاوت جوهری با تئاتر ندارد و اصلاً همان است. به دیگر سخن، فیلم نسخۀ نازل، ارزان‌قیمت و پرتیراژ تئاتر است که تماشا را ساده‌تر و راحت‌تر و کم‌هزینه‌تر می‌کند. در مقابل، مانستربرگ سخت تأکید می‌کند که فیلم تفاوت ماهوی با تئاتر دارد و لذا برای فهم آن و درک امکانات و پتانسیل‌هایش باید گوهر خاص آن را دریافت. برای این منظور باید به دو بعد روان‌شناختی و فلسفی-زیبایی‌شناختی فیلم پرداخت.

بخش اول، «فتوپلی: پژوهش روان‌شناختی»، از چهار فصل تشکیل شده است: «عمق و حرکت»، «التفات»، «حافظه و تخیل»، «احساسات». بخش دوم، «فتوپلی: پژوهش زیباشناختی»، شامل پنج فصل می‌شود: «هدف هنر»، «ابزارها در هنرهای گوناگون»، «ابزارهای فتوپلی»، «اقتضائات فتوپلی»، «کارکرد فتوپلی». این کتاب را می‌توان روان‌شناسی عملی و فلسفۀ کاربردی به شمار آورد.

برای ایضاحِ مطلب سرنخی از بُعد روانشناختی فیلم ارائه می‌کنم. از نظر مانستربرگ، فیلم مانند ذهن انسان عمل می‌کند، به‌طوری که کارکرد‌های اصلی فیلم ویژگی‌های اصلی ذهن بشری هستند. یک نمونه «التفات» است: «آن دست عصبی که با هیجان سلاح مرگبار را گرفته است، می‌تواند ناگهان و برای یکی‌دو آن بزرگ شود و فقط همین دست بر روی پرده قابل‌رؤیت باشد، درحالی‌که هر چیز دیگری واقعاً به ظلمت ابهام فرو می‌رود. فعل التفات که در ذهن ما جریان دارد خود به محیط اطراف شکلی جدید داده است. جزئیاتی که مشاهده می‌شود ناگهان به کل محتوای اجرا تبدیل شده و هر چیزی که ذهن ما می‌خواهد نادیده بگیرد ناگهان از دید ما دور و ناپدید شده است. رویدادهای بیرونی مطیع اقتضائات آگاهی ما شده‌اند. در اصطلاح تولیدکنندگان فتوپلی این "کلوزآپ" است. کلوزآپ به فعلِ ذهنیِ التفات، در جهان ادراک ما عینیت بخشیده و با آن وسیله‌ای را که از قدرت هر صحنۀ تئاتری بسیار فراتر می‌رود در اختیار هنر فتوپلی قرار داده است.» 

این ویراستِ کتاب بخش سومی هم دارد که پنج گفتگو و مقاله را در بر می‌گیرد. اولی مقاله‌ای از دختر مانستربرگ، مارگارت، است که به این کتاب پدرش می‌پردازد. بعدی سخنرانی خود مانستربرگ است دربارۀ چرایی رفتن به سینما. سومی مقاله‌ای از اوست در باب خطراتی که تماشای فیلم برای کودکان دارد. چهارمی گفتگویی با اوست در باب فیلم. و آخری چکیدۀ سخنرانی مانستربرگ است باز هم در باب ارزش و اهمیت و اثرگذاری فیلم. این افزوده‌ها کار ویراستار انگلیسی اثر، آلن لنگدیل، است. علاوه بر این، او در ابتدای کتاب، مقدمۀ مبسوط و مشبعی دربارۀ زندگی، آثار، اندیشه‌ها، و نظریۀ فیلمِ مانستربرگ نگاشته که درآمدی عالی به جهان فکری مانستربرگ است. یک پیوست پایانی هم به کتاب اضافه شده است؛ مقاله‌ای محققانه از مترجم. مترجم در این مقاله نظریۀ فلسفی مانستربرگ در خصوص فیلم را می‌شکافد و به برخی از اشکالات و بدفهمی‌ها پاسخ می‌دهد.

ناگفته نماند که شیفتگی مانستربرگ به فیلم باعث نشده که نسبت به آفت‌هایش کور باشد؛ برعکس، او مشکلات فیلم را هم به‌خوبی می‌دید، مشکلاتی که هنوز هم نه کمتر از گذشته به‌شدت احساس می‌شوند. برای نمونه، مانستربرگ در خصوص فیلم‌های سطحی و بازاری می‌نویسد: «سطح فرهنگی این فیلم‌ها سطح شایعات است. عناصر واقعاً مهم زندگی اجتماعی نادیده گرفته می‌شوند؛ شوخی‌ها مسخره هستند، تضادها غیرطبیعی‌اند، اطلاعات ضمنی حاصلِ تفکرِ غیرنقادانه هستند. تمام وجوه تأسف‌برانگیز روزنامه‌های پَست به شکلی اغراق‌آمیز تکرار می‌شوند.»

و نکتۀ پایانی این‌که فایدۀ این کتاب عام است. نه‌فقط به فلسفۀ فیلم و فلسفۀ سینما مربوط می‌شود، بلکه به هر نوع محصول مشابه هم ربط دارد، مثل کلیپ. امروزه ما با سیلی عظیم از انواع فیلم‌های ریز و درشت و کوتاه و بلند مواجهیم. این‌ها با ما چه می‌کنند و ما با آن‌ها چه می‌توانیم بکنیم؟ این کتاب به ما کمک می‌کند که برای این پرسش‌ها پاسخ‌های بسیار خوبی داشته باشیم.

*دکترای فلسفه