«یک اسکیس معمارانه در یک شهر قرون وسطی» (فیوجی-ایتالیا)

An Architectural sketch In The Medieval City

   FiUGGI-ITALY

تألیف دکتر محمود روحانی

ناشر: سلسله مهر، چاپ اول

****

قرون وسطی یا سده‌های میانه نام یکی از چهار دوره‌ای است که برای تقسیم‌بندی تاریخ اروپا استفاده می‌شود. این چهار دوره عبارت بودند از دوران کلاسیک باستان، قرون وسطی، عصر نوزایی (رنسانس) و دوران جدید یا مدرن. قرون وسطی در برگیرنده سال‌های 400 میلادی تا 1400 میلادی که از پایان امپراتوری روم در قرن پنجم میلادی تا سقوط قسطنطنیه توسط دولت عثمانی و پایان امپراتوری روم شرقی (یا بیزانس) را شامل می‌شود. 

در این دوره از تاریخ مسیحیت به‌عنوان یک مکتب کلی بــر تمام جامعه سیطره انداخته و هیچ حرکتی خارج از این حوزه قابل تبیین نیست. دین با اقتداری فراگیر، حوزه سیاست، اقتصاد، جامعه و فرهنگ و افراد را تحت نظارت و کنترل دقیق خود دارد. از این دوره به عنوان یکی از تاریک‌ترین دوره‌های حیات بشری یاد می‌شود، اما با این‌حال  در تاریخ اروپای غربی یکی از مهم‌ترین مراحل تاریخی است، به همین خاطر از نقطه نظرهای مختلف و با رویکردهای گوناگونی به قرون وسطی پرداخته شده است. 

کتاب «یک اسکیس معمارانه»به قلم دکتر محمود روحانی یکی از خیل آثاری است که به این دوره تاریخی می‌پردازد. اما آنچه باعث می‌شود اثر حاضر در میان انبوه نوشته‌های موجود درباره قرون وسطی متمایز و ممتاز باشد نوع گاه و رویکردی است که نویسنده براساس آن به سراغ تاریخ قرون وسطی رفته است. دکتر روحانی در این کتاب از زاویه دید یک معمار به سراغ تاریخ و رخدادهای آن رفته است و از این جهت به تحلیل فرم عناصر شهری در زندگی مردم اروپا در قرون وسطی پرداخته است. نگریستن  به تاریخ قرون‌وسطی ازمنظر معماری موجب شده حاصل کار او در این کتاب نه فقط برای هنرمندان بلکه برای معماران و گردشگران اثری متفاوت و پراهمیت محسوب می‌شود.

دکتر روحانی در این نگاه تاریخیِ معمارانه، شهری فیوجی را به عنوان یک نمونه در خور بررسی انتخاب کرده است. شهری در ایتالیا که هم به لحاظ تاریخ اجتماعی و هم تاریخ معماری از ویژگی‌هایی قابل اعتنا برخوردار است. علاوه بر اینکه میکلانژ هنرمند و معمار بزرگ این دوران، برای مدتی در شهر تاریخی فیوجی اقامت داشته است، شهر (که در نزدیکی رُم قرار دارد)، همواره فضایی برای حضور معماران و هنرمندان بوده است.

در این کتاب برای معرفی برخی از روش‌های زندگی و مدیریت شهری این دوره با رویکردی کاملاً معمارانه و شهرسازانه از روشهای خلاقانه‌ای بهره برده شده است. تعییــن یــک شهر برای قدم زدن و ارائه کروکی از نقاط مختلف آن به‌منظور شناخت این دوره یکی از این شگردهاست که می‌تواند بسیاری از مفاهیم را به تصویر بکشد. در عین حال که توضیحات ضمنی برای معرفی و تطبیق بخشی از اتفاقات معماری در تاریخ قرون وسطی ارائه شده است.

دکتر روحانی درکتاب «یک اسکیس معمارانه» (تاریخ مصوری از تیپولوژی عناصر معماری) رخدادهایی که از دل تاریخ بیرون آمده و با بیان معماری و به‌صورت اسکیس و کروکی برای مخاطب بازگو می‌کند. با موضوع اسکیس کتابهای بسیاری نوشته شده است. اما آنچه اثر حاضر را ویژه می‌کند، ارائه روایتی جامع ازچگونگی سبک دوران قرون وسطای اولیه، میانی و متأخّر است. علاوه بر این نویسنده با پرداختن به مسائل اجتماعی آن روزگار تلاش می‌کند تصویری از ویژگی های معماری و فضاهای تاریخی شهرها را با رویکرد ارائه جذابیت های معماری و گردشگرانه شهر، پیش روی خواننده قرار دهد. 

کتاب «یک اسکیس معمارانه» علاوه بر نمایش مهارت هنری مؤلف سعی داشته، عناصر مهمی چون؛ واحدهای همسایگی، فضاهای شهری، بازشوها، مصالح ساختمانی و خط آسمان را که در معماری و شهرسازی با اسکیس به نمایش بگذارد. شهر فیوجی از گذشته تا امروز مورد توجه هنرمندان و معماران بزرگ بوده و هرساله در این شهر جشنواره‌های مختلفی برگزار می‌شود. اهمیت تاریخی قرون‌وسطایی شهر از سویی و توجه هنرمندان به آن از سوی دیگر از مهم‌ترین دلایل تلاش مولف برای بررسی تاریخی آن رویکرد معمارانه بوده است.

سده‌های میانه در این کتاب، به سه دوره اساسی تقسیم و توضیح داده شده است. عمده‌ترین تحول در زیربنای اقتصادی این جوامع صورت می‌گیرد. یعنی نظام تولیدی مبتنی بر برده‌داری جای خود را به نظام تولید مبتنی بر ارباب و رعیتی یا فئودالیته می‌سپارد. در نظام فئودالیته همانند نظام برده‌داری دو طبقه اجتماعی اصلی در ارتباط با مناسبات تولید نقش تعیین‌کننده دارند. طبقه فئودال یا زمین‌داران، صاحبان املاک و اراضی، کشتزارها، مزارع، چمنزارها، مرغزارها، شکارگاه‌ها و حتی بیابان‌ها و کوه‌ها که در قالب قلعه‌ها، ده‌ها و قصبه‌های اربابی به‌عنوان اراضی تحت مالکیت این اشخاص محسوب می‌شوند.

 طبقه عظیم و گسترده دهقانان و کشاورزان و همراه با طبقات میانی و واسط دیگر در این دوران یک نوع تمایز بین نظام فئودالیته به‌عنوان نظام سیاسی با نظام کلیسا به‌عنوان نظام فکری- فرهنگی به چشم می‌خورد. کلیسا و دولت در موازات هم حرکت می‌کنند. که گاه تضادها و همکاری‌هایی بین آن‌ها دیده می‌شود. نظام فئودالیته برای تداوم خود نیازمند نوعی عقاید رسمی است تا بتواند به کمک آن ایدئولوژی به توجیه اعمال و رفتار خود پرداخته و اقدامات خود را مشروع سازد بنابراین در این دوران ارباب دولت، مقامات و اولیاء سیاست متوجه کمک گرفتن از اصحاب کلیسا و روحانیون می‌شوند. یعنی نیاز دارند که پایه‌های دینی و شرعی این نظام فراهم شود. کلیسا نظام سیاسی فئودالیته را تقدیس کرده، پس توده‌ها سر تعظیم فرود می‌آورند.

در قرون‌وسطای ثانویه این مرزبندی (تفکیک دین و سیاست) از میان برداشته می‌شود. درگذشته، این دو طبقه جداگانه بودند و با هم کاری نداشتند. اما با ورود به قرون وسطای میانه کلیسا داعیه سیطره یافتن بر عالم سیاسی را در سر می‌پروراند. به عبارتی دیگر بین دین و سیاست نوعی وحدت ایجاد می‌شود. پاپ‌ها هستند که پادشاهان را تعیین می‌کنند و بر آن‌ها نظارت کامل دارند.

و بالاخره قرون وسطای پایانی یا متأخر، همراه با ظهور و برآمدن جنبش‌های اجتماعی و سیاسی مختلف که به آن پرداخته شده است. از آن به عنوان دوران نوزایی یاد می‌شود، نهضت‌های فکری و علمی و درنهایت سر برآوردن دو سده هم ادامه پیدا کرد در این دوران دستگاه و نظام فلسفی کلیسا که به آیین مدرسی موسوم است مبنای اصلی توجیه و دفاع از حاکمیت و دستگاه دین و دولت محسوب می‌شد. این آیین مبتنی بر آموزه‌های مسیحیت، همراه با گرایش‌های فلسفی افلاطونی، فیثاغورث، آراء رواقیان است که با اشاره‌ای به آن، توضیح داده شده است.

در تیپولوژی عناصر معماری که شامل اجزاء بناها است نیز مصادیقی معرفی شده است. در صفحات اسکیس های معمارانه، کروکی‌ها با توصیفات ساده و روان با ادبیات معماری بیان شده است. سخن آخر اینکه مطالعه کتاب حاضر برای علاقه‌مندان مطالعات معماری و شهرسازی در رشته‌های تاریخی و فرهنگی می‌تواند ثمربخش و مفید باشد.