مدتی پیش صحبت‌هایی مبنی بر تاثیر طوفان خورشیدی بر روان و سلامتی انسان‌ها در شبکه‌ها و فضاهای مجازی منتشر شد. برای آگاهی از جوانب مختلف فعالیت‌های خورشیدی و تاثیر آن بر زیست و سلامتی انسان‌ها، با حسن حاتمی، عکاس و پژوهشگر خورشید به گفت‌و گو نشستیم. آنچه در ادامه می‌خوانید گفت‌و گوی ایسنا با این پژوهشگر خورشید است.  

تاثیر اشعه‌های خورشید بر سلامتی و ویژگی‌های زیستی انسان تا چه اندازه امکان پذیر است؟

این ذهنیت که صرفا یک اشعه خاص خورشید مستقیما بر سلامتی ما تاثیر می‌گذارد را باید از ذهنمان خارج کنیم. به هر حال ما سپر مغناطیسی زمین و لایه‌های مختلف جو را داریم. مشخصا اگر این‌ها وجود نداشتند تاثیرات بسیار جدی و مشهودی رخ می‌داد، اما با وجود این لایه‌ها نمی‌توان انتظار داشت که اشعه‌ها و فعالیت‌های خورشیدی مستقیما و به شکل خاص بر روی سلامتی ما تاثیر بگذارد.

ما باید نگرشی داشته باشیم فارغ از اینکه صرفا اشعه‌ها مستقیما سلامتی ما را هدف بگیرند. برخی از اشعه‌های خورشید یا ذرات پر انرژی خورشید با مگنتوسفر زمین، یونوسفر زمین یا لایه‌های مختلف جو زمین برخورد می‌کنند و فرآیندی را در جو کره زمین ایجاد می‌کنند. در اثر فرآیندی که ایجاد می‌شود، به صورت کلی یک اثری بر زیست کره زمین می‌گذارد. به دلیل اینکه ما انسان‌ها هم در این زیست کره زندگی می‌کنیم تاثیر می‌گیریم. همچنین، درختان، گیاهان و حیوانات هم ممکن است تاثیر بگیرند.

البته وقتی ما از رابطه زیستی خورشید با زمین صحبت می‌کنیم، نباید این انتظار را داشته باشیم که الزاما از خورشید چیزی به ما برخورد کند. زیرا گاهی فعالیت‌های خورشید در حالت بیشینه و گاهی در حالت کمینه است. در مورد اثر فعالیت‌های خورشیدی بر روی ویژگی‌های زیستی و سلامتی انسان دو حالت وجود دارد؛ در یک حالت، ما از فعالیت خورشید و اثرات خالص آن صحبت می‌کنیم، و در حالت دیگر ممکن است فعالیت‌های کم خورشیدی خود نیز بر زیست ما تاثیر بگذارند.

این اتفاق به چه شکلی می‌تواند رخ دهد؟

برای مثال وقتی که زبانه‌ها، پرتاب‌های جرمی و شراره خورشیدی کم باشند، ذرات پر انرژی کمتری از خورشید در محدوده منظومه شمسی گسیل می‌کند. در واقع، وقتی چگالی ذرات پر انرژی خورشید کم شود، ذرات پر انرژی پس زمینه کیهان یا میان ستاره‌ای فرصت ورود بیشتر پیدا می‌کنند و با بعضی از مولکول‌های جو برخورد می‌کنند و فرآیندی در جو رخ می‌دهد که در پی آن تاثیراتی ایجاد می‌شود. مثلا یک سری ایزوتوپ‌های کیهانی ناپایدار ایجاد می‌شود که آن‌ها وارد چرخه زیست کره می‌شوند، به عبارتی در این حالت تاثیری که بر زیست کره گذاشته می‌شود بسیار گسترده تر از خود فعالیت خورشیدی است.

لطفا در مورد تصویری که در این رابطه پردازش کرده‌اید برایمان توضیح دهید. نوشته بودید که این تصویر مربوط به پرتاب جرم تاجی خورشید CME است.  

بله، این عکس مربوط به پرتاب جرم تاجی در انفجار خورشیدی می‌شود که از شروع تا پایان مرحله‌ای دارد و این عکس قسمتی از پروسه‌ای است که جرم تاجی در حال رخ دادن است. این تصویر از ترکیب دو طول موج‌ فرابنفش شدید و یک پرتو ایکس بدست آمده است و این‌ها طیف‌هایی نیستند که ما بتوانیم بر روی زمین مشاهده و رصد کنیم و نیاز است که از فضا بررسی شوند. به همین دلیل توسط رصدخانه دینامیک خورشیدی ناسا (SDO) که یک رصد خانه فضایی است ثبت شده و من آن‌ها را پردازش کرده‌ام. این تصویر ترکیب سه طول موج است که از دو فرابنفش شدید و یک پرتو ایکس بدست آمده و هر کدام جزییات متفاوتی را از خورشید نشان می‌دهند. وقتی چنین پدیده‌ای رخ می‌دهد بستگی به سرعت ذرات دارد و مدت زمانی لازم است تا آن‌ها به زمین برسند، یعنی اینطور نیست که اگر ما انفجاری می‌بینیم اتفاقی اینجا رخ دهد، زیرا به سرعت ذرات بستگی دارد و ممکن است زمان ببرد تا این‌ها با جو زمین برخورد کنند. و البته قسمت‌های مختلف جو زمین هم غیر از عرض جغرافیایی، در واکنش متفاوت هستند زیرا سپر مغناطیسی کره زمین در عرض‌های جغرافیایی بالا، هم به سمت قطب شمال و هم به سمت قطب جنوب، ضعیف تر است و به همین خاطر است که ما شفق قطبی را داریم؛ شفق قطبی در اثر برخورد ذرات پرانرژی خورشید با جو زمین است.  

البته شفق قطبی را هم تقریبا در عرض‌های جغرافیایی ۶۵ درجه به بالا می‌بینیم، اما زمانی که شراره‌های خورشیدی خیلی قوی رخ دهند (که نادر هستند) این‌ها می‌توانند برای مدت زمان محدودی سپر مغناطیسی کره زمین را مختل کنند و ما شفق‌های خورشیدی را در عرض‌های جغرافیایی پایین تر در استوا ببینیم. در گزارشات تاریخی و باستانی ثبت شده که مردم چنین پدیده‌هایی را در طول تاریخ دیده‌اند و ما امروز می‌دانیم که این پدیده‌ها شفق قطبی بوده‌اند.  

آیا بادهای خورشیدی و طوفان‌های ژئومغناطیسی این قدرت را دارند که بر زندگی ما اثر بگذارند؟

در خورشید فعالیت‌های مختلفی رخ می‌دهد، برای مثال، پرتاب جرم تاجی، زبانه‌ها یا فوران‌های خورشیدی یا شراره‌های خورشیدی که ما آن‌ها را به‌عنوان انفجارهای خورشیدی می‌شناسیم. این فعالیت‌ها منشاء‌ باد خورشیدی می‌شوند و در اثر این باد خورشیدی، طوفان‌های ژئومغناطیسی رخ می‌دهد، یعنی در تعامل با سپر مغناطیسی زمین (مگنتوسفر) و یونسفر زمین باعث ایجاد طوفان خورشیدی یا طوفان ژئومغناطیسی می‌شود. این طوفان ژئو مغناطیسی می‌تواند به طور کلی اثراتی بر روی زندگی ما بگذارد مخصوصا بر روی تکنولوژی، الکترونیک و مخابرات. بیشتر اثرات آن در این حوزه‌ها است.

و این اثرات بر روی تمام مردم و در تمام نقاط جغرافیایی یکسان است؟  

این اثرات را نمی‌توان به صورت ریز و جزئی در نظر گرفت. همچنین، نمی‌توان آن را به همه مردم و برای تمام نقاط جغرافیایی بسط داد، میزان این اثرات بستگی به شدت آن پدیده‌ای که رخ می‌دهد و نیز عرض جغرافیایی دارد.  

هر محلی باید بر اساس عرض جغرافیایی خودش این مطالعات را داشته باشد. اینکه ما در چه منطقه و عرض جغرافیایی هستیم اثر گذار است. همچنین، اگر مطالعه‌ای صورت گرفته، ما نمی‌توانیم وضعیت سلامتی تمام مردم جهان را در آن لحاظ کنیم. برای مثال، اگر در آتن این مطالعات انجام شده، بر اساس شرایط و عرض جغرافیایی آن کشور است یا اگر در آمریکا مطالعاتی انجام می‌شود، نمی‌توان گفت مردم ایران مراقب باشید! هر منطقه‌ای را باید بر اساس شرایط خاص خودش بررسی کرد. البته ممکن است در کلیات شباهت‌هایی وجود داشته باشد، اما در جزییات، کمیت و کیفیت و نیز در علم پزشکی تفاوت‌هایی وجود دارد،   حتی بعضی از این مقاله‌ها هنوز در مرحله بررسی و مطالعه هستند. با وجود ارجاعات بالا به برخی از آن‌ها بسیاری از آن‌ها هنوز جای تحقیق و بررسی دارند، به هر حال این یک حوزه علمی نوپایی است. در مورد کلیت این موضوع زیاد جای بحث نیست و بیشتر در مورد جزییات آن است که نیاز به تحقیق و بررسی بیشتر است.

آیا شاخه‌ای از علم وجود دارد که اختصاصا تاثیر فعالیت‌های خورشیدی بر سلامتی انسان را بررسی کند؟

Heliobiology حوزه‌ای گسترده از علم است که به بررسی مسائل در خصوص تاثیر زیستی خورشید بر روی انسان در حوزه های مختلف پزشکی می‌پردازد. در منابع فارسی، من مترادف و هم معنی این واژه را پیدا نکردم و «خورشید زیست شناسی» معادلی است که من خودم در زبان فارسی برای آن انتخاب کردم.   Helio به معنای خورشید و biology به معنای زیست شناسی است. این یک حوزه علمی میان رشته‌ای است و در واقع، تعامل خورشید با مباحث زیستی را مخصوصا مباحث پزشکی بررسی می‌کند. به عبارتی، تحقیقات هلیوبیولوژی یا خورشید زیست شناسی، ارتباط معناداری را میان فعالیت‌های خورشیدی و سلامتی انسان در موارد مختلفی مانند بیماری قلبی و عروقی، اختلالات روانی-عاطفی، سیستم عصبی، رشد میکروارگانیسم‌ها و موارد دیگر نشان می‌دهد.

و در نهایت این نکته تا چه اندازه صحیح است که بگوییم تغییرات احساسی و عاطفی ما به خاطر فعالیت‌های خورشیدی است؟

اینکه بگوییم به دلیل اینکه خورشید فعال بود، تغییراتی در ما رخ داد، زیاد صحیح نیست زیرا فعالیت‌های خورشیدی به صورت مرتب وجود دارد. ممکن است فعالیت خورشیدی شدیدی وجود داشته باشد اما به مسئله سلامتی بی‌ربط باشد. در مقاله‌ای چنین نتیجه گیری شده بود که پرتوها و انفجارهای جرم تاجی معمولی و متوسط در رابطه با مباحث احساسی و عاطفی، بر افراد اثری نمی‌گذارد. همچنین، بررسی شده بود که در عرض‌های جغرافیایی میانی، تنها انفجارها و پرتوهای جرم تاجی بسیار شدید می‌توانند اثر بگذارند، آن هم نه بر روی افراد عادی، بلکه بر روی کسانی که مقداری زمینه و آمادگی دارند. این اثر، یک اثر پایدار نیست بلکه یک اثر عاطفی و احساسی موقت است و منجر به این نمی‌شود که ویژگی‌های شخصیتی فرد دستخوش تغییر شود.  

این‌ها نکاتی هستند که باید به آن توجه شود، زیرا ممکن است در شبه علم از آن سوء استفاده شود. برای مثال، ممکن است گفته شود که بیایید در معرض این انفجار قرار بگیرید تا به انسانی متفاوت تبدیل شوید و روحیات متفاوتی پیدا کنید، اما باید آگاه بود که به این صورت نیست. تنها افرادی که زمینه دارد، به صورت گذرا و موقت دچار تغییر احساس می‌شوند. آن فعالیت‌های خورشیدی، باد خورشیدی و آن طوفان ژئو مغناطیسی در عرض‌های جغرافیای میانه رو به بالا به شکلی بود که تاثیرات شدید به شکل اختلالی جزئی و گذرا روی سیستم بیوالکتریک مغز اثر می‌گذاشت که ما این اختلال را به صورت یک اثر روانی می‌بینیم.