«روایت‌شناسی»

(مبانی نظریه‌ی روایت)

نویسنده: مانفرد یان

مترجم: محمد راغب

ناشر: ققنوس، چاپ اول 1397
230 صفحه، 17000 تومان

****

روایت به نوعی با تاریخ بشر گره خورده و انسان را بدون آن نمی‌توان متصور شد و همین‌طور خاستگاه روایت‌شناسی هم به گذشته‌های دور و به بوطیقای ارسطو برمی‌گردد. متن، تصویر، اجرا و یا ترکیبی از این‌ها را که داستانی واگو کند، می‌توان روایت در نظر گرفت و رشته‌ی روایت‌شناسی هم ساختارهای همین روایت را تحلیل می‌کند. درواقع یک روایت‌شناس پدیده‌های روایی را به بخش‌های سازنده‌اش تجزیه می‌کند و روابط میان‌شان را تبیین می‌کند و کارکردشان را می‌سنجد. از اسطوره، افسانه، تاریخ و تراژدی گرفته تا لال‌بازی، نقاشی و قصه‌ی جانوران همگی روایت‌اند و روایت‌شناسی شاخه‌ای است که به همه‌ی گونه‌های روایت از ادبی و غیر ادبی، داستانی و غیر داستانی و کلامی و غیرکلامی می‌پردازد. «روایت‌شناسی: مبانی نظریه روایت» عنوان مقاله‌ای از مانفرد یان، استاد ادبیات انگلیسی دانشگاه کلن است که سال ۲۰۰۵ به ثبت رسیده و ترجمه‌ی محمد راغب آن را به هیئت کتاب درآورده است. مانفرد یان بر مبنای علاقه‌مندی‌های پژوهشی‌اش، چارچوب‌های نظریه‌ی روایت و روایت‌شناسی را در نُه فصل گرد هم آورده و انواع آن را واکاویده است. کتاب اگرچه خود به طور مستقل نظریه‌ی بدیعی ارائه نمی‌کند اما بیشتر تفاسیر و آرای روایت‌شناسان برجسته را مجتمع کرده است. فصل آغازین کتاب به مثابه یک جعبه‌ی ابزار روایت‌شناسی، مرور مختصری دارد بر اصطلاحات این حوزه و نویسنده اغلب ارجاعاتش معطوف به ساختارگرایان دهه‌ی شصت میلادی فرانسه است که روایت‌شناسی را به شکوفایی رسانده‌اند. شاهد این مدعا خودِ اصطلاح «روایت‌شناسی» است که اول بار توسط تزوتان تودوروف در سال 1969 و در مجله‌ی فرانسوی‌زبان «ارتباطات» به کار رفته است.

اگرچه که برخی از روایت‌شناسان از گونه‌های بنیادی‌تری در این زمینه مثل حکایت و یا گزارش خبری استفاده کرده‌اند اما مانفرد یان اساس کار تحلیل روایت را بر رمان بنا کرده است. او در این راه بخش‌هایی از رمان‌های جین آستین، سالینجر، ریموند چندلر و دیگران را تحلیل کرده است. در واقع او در نظر دارد از راه تحلیل رمان، به همه‌ی گونه‌های دیگر همچون ناداستان، نمایش و فیلم هم پل بزند. روایت‌های داستانی از منظر او به این دلیل اهمیت بیشتری دارند که گزارشی خیالی از داستانی هستند که در جهانی خیالی می‌گذرد. داستانی که اگرچه می‌تواند به مردم، مکان‌ها و رویدادهای واقعی ارجاع دهد اما نمی‌تواند به عنوان مدرکی برای آن‌چه در جهان واقع رخ داده در نظر گرفته شود.

آوا و یا صدای متن هم از منظر مانفرد یان بسیار مهم در نظر گرفته شده و آغازی است بر بحث‌های جدی‌تر حوزه‌ی روایت. همین‌جاست که نام ژرار ژنت به میان می‌آید و این پرسش معروف او درباره‌ی متن مطرح می‌شود: «چه کسی سخن می‌گوید؟» پرسشی که بناست میان راوی و نویسنده فاصله بگذارد. رمان «ناطور دشت» مثال خوبی است برای این مدعا. او هولدن کالفیلد را منطبق بر راوی می‌داند و صدای او را هم از متن بیرون می‌کشد. صدایی که می‌تواند آشکار و یا نهفته در متن باشد. آشکارگی و نهفتگی هم تعابیری است که نویسنده از چتمن وام گرفته است. در ادامه با طرح مبحث کانونی‌سازی پرسش مهم دیگری طرح می‌شود: «چه کسی می‌بیند؟» و در پاسخ به همین پرسش است که مانفرد یان کانونی‌سازی را تعریف می‌کند و جایگاه کانونی‌ساز را مشخص می‌کند. اصطلاح روای ناظر مبحث دیگر مرتبط با این زمینه است. نوعی از راوی که در آن بازتابنده و کانونی‌ساز درون متن، کاملا نهان است و برای نمونه از کتاب «زنگ‌ها برای که به صدا درمی‌آیند» همینگوی نمونه متنی آورده شده است. وقتی از صدا و یا آوای راوی صحبت به میان می‌آید شکی نیست که پای باختین هم به عنوان نظریه‌پرداز این حوزه به میان می‌آید. مانفرد یان بحث چند صدایی (پلی فونی) را برای یافتن مجموعه‌ای از آواهای مولف، راوی و شخصیت به کار می‌برد و در همین راستا از مبحث کرونوتوپ برای تعریف زمان/فضا استفاده می‌کند. او همین‌طور در مبحث تحلیل زمان به سه پرسش اساسی «کِی؟ چه مدت؟ و چند وقت به چند وقت؟» پاسخ می‌دهد و در این زمینه از نظریات مایکل تولان بهره برده است.

در این کتاب میان داستان (آن‌چه روایت می‌شود) و گفتمان (چگونه روایت می‌شود) هم تمایزی در نظر گرفته شده است. گفتمان غیر مستقیم آزاد شگردی است برای ارائه‌ی گفتار، اندیشه و اطلاعات داستانی و مانفرد یان در این‌جا نظریه‌ی زبان‌شناس سوییسی فردینان دو سوسور را مطرح می‌کند. این‌که هر نشانه‌ای شامل یک دال و یک مدلول است، یک صورت و یک معنا. در هر متن روایی (که نشانه‌ای پیچیده است) دال را می‌توان یک گفتمان فرض کرد و همین‌طور مدلول را داستان در نظر گرفت. بر همین اساس هم به دو شکل می‌توان به مطالعه‌ی روایت پرداخت: روایت‌شناسی گفتمان و روایت شناسی داستان. مانفرد یان در این کتاب و لابه‌لای طرح همه‌ی این نظریه‌ها، نمونه‌هایی از رمان‌های شاخص را هم می‌گنجاند و اغلب به شکل کارگاهی و عبارت به عبارت، تحلیل روایت‌شناسانه از آن‌ها ارائه می‌دهد. او گاه ساختار پیچیده‌ی نظریه‌ها را با رسم الگوی جعبه‌های چینی، ساده‌سازی و رفع ابهام می‌کند و رابطه‌ی میان راوی و نویسنده و مخاطب را نشان می‌دهد و گاه با اشکال دیگری هم‌چون الگوی مثلثی فرایتاگ و یا الگوی مربعی برمون، نظام تغییرات قصه را نمایش می‌دهد. مانفرد یان انتهای هر فصل را با پرسش‌ها، نکته‌ها و تمرین‌هایی همراه کرده و مخاطب را هم به مشارکت با متن‌اش فراخوانده است. کتاب را می‌توان عصاره‌ای از نظریه‌های روایت در نظر گرفت. نظریه‌هایی که معادل‌های فارسی متناسبی برای همه‌ی اصطلاحات فنی‌شان در متن حضور دارد و انتهای کتاب هم به واژه‌نامه‌ای دوزبانه آراسته شده است.