«فرهنگ داستان‌نویسان»

(شیوه‌های روایت تشریحی داستان نویسی)

نویسنده: جمال میرصادقی

ناشر: فرهنگ معاصر، چاپ اول 1398

767 صفحه، 140000تومان

****

جمال میرصادقی علاوه بر نوشتن داستان، عمری را به نوشتن درباره داستان و داستان‌نویسی نیز گذرانده است. زمانی که کتابهای آموزشی در زمینه داستان‌نویسی انگشت‌شمار بود، شروع به نوشتن کرد و تا دهه اخیر هم که بر تعداد این کتابها به شکل چشمگیری افزوده شده، بدین مهم ادامه داده است. بنابراین کمتر بتوان جنبه‌ای در این حوزه یافت که میرصادقی بدان نپرداخته باشد.  از عمده محاسن آثار او تألیفی بودن آنهاست؛ شاید در نوشتن برخی از آنها به منابع فرنگی نگاه داشته اما آنها را بر یافته‌های خود منطبق کرده و در نهایت خروجی کارش از دل کلاسهای پرشمار آموزش داستان نویسی او برآمده است و بدین جهت پاسخگوی بسیار خوبی هم برای مخاطبان وطنی چنین کتابهایی محسوب می شوند. البته بدیهی‌ست که این آثار از سطوح کیفی مختلفی  برخوردارند و به دلیل کثرت آنها، گاه شباهتهایی نیز میان پاره‌ای از بخشهای این آثار دیده می‌شود.

به هر روی، در میان آثار متأخر جمال میرصادقی کتاب «فرهنگ داستان نویسان»  که توسط نشر فرهنگ معاصر به بازار کتاب آمده، یکی از بهترین آثار او در این حوزه به شمار می‌رود. این ویژگی از چند جنبه می‌تواند مورد تاکید و توجه قرار بگیرد. نخست به جهت کیفیت خود کتاب و اهمیت حوزه مورد بحث و  سپس شکل سودمند و کاربردی ارائه مباحث آن و در نهایت نیز از جنبه مخاطب شناسانه؛ چرا که هم خورند داستان نویسان و علاقمندان داستان نویسی است و هم اثری کاربردی و سودمند برای آنها که علاقه دارند با افزودن به دانش خود در زمینه داستان نویسی بستری برای برخورداری از فهم بهتر و درک بیشتر از آثار جدی ادبیات داستانی را فراهم آورند. 

شاید عنوان کتاب: «فرهنگ داستان نویسان»  در نگاه نخست فراگیر و کمی دو پهلو به نظر برسد. اما عنوان فرعی کتاب «شیوه‌های روایت تشریحی داستان‌نویسی» این ابهام را مرتفع و اشاره روشنی به محتوای کتاب دارد. مختصر اینکه کتاب حاضر را از یک منظر کلی نگرانه می توان «فرهنگ جامع شیوه‌های روایت داستان» دانست. از آن جهت که روایت تشریحی  داستان از مهم‌ترین و ایضا کاربردی ترین جنبه‌های داستان نویسی و همچنین مهمترین ملزومات درک آن محسوب می‌شود.

داستان‌نویسی عناصر گوناگونی دارد که از منظر اهمیت و کاربردی بودن در سطوح مختلف جای می‌گیرند. بی گمان یکی از اساسی‌ترین و در عین حال کاربردی ترین این عناصر «روایت» است. روایت در معنای لغوی، دادن خبر درباره کسی یا نقل حدیث یا خبری و گفتن داستانی، آمده است. اما در حوزه نقد ادبی و در ساحت داستان معنای شکل یافته‌تر آن نقل یکسری حوادث واقعی یا ساختگی است که با یکدیگر دارای ارتباط باشند. روایت در علم بلاغت نوعی از بیان محسوب می‌شود؛ بیان یک سلسله حوادث و رخدادها که دارای حرکت بوده و مرتبط با زمان و مکان هستند.

روایت در معنای لغوی، دادن خبر درباره کسی یا نقل حدیث یا خبری و گفتن داستانی، آمده است. اما در حوزه نقد ادبی و در ساحت داستان معنای شکل یافته‌تر آن نقل یکسری حوادث واقعی یا ساختگی است که با یکدیگر دارای ارتباط باشند. روایت در علم بلاغت نوعی از بیان محسوب می‌شود؛ بیان یک سلسله حوادث و رخدادها که دارای حرکت بوده و مرتبط با زمان و مکان هستنددر اهمیت روایت همین بس که جمعی از عناصر مهم داستان‌نویسی در کنار یکدیگر و در تعامل با هم روایت را می‌سازند. به بیان دیگر روایت از عناصر اساسی  بنیادینی است که جمعی از عناصر دیگر را در دل خود دارد. از همین رو روایت شناسی به عنوان علمی که داستان را از منظر روایت مطالعه می‌کند، یکی از شیوه های کارآمد و کاربردی در نقد و بررسی و درک کیفیت آثار ادبی محسوب می شود. به همین دلیل است که شناخت شیوه های روایت تشریحی داستان‌نویسی لازم و ضروری است و کتاب «فرهنگ داستان نویسان» مرجع و منبع خوبی برای آشنایی با این شیوه ها محسوب می شود. خاصه اینکه با رویکردی آموزشی و روش‌مند نوشته شده است. 

کتاب با پیشگفتاری کوتاه آغاز می شود که بر ضرورت و اهمیت «روایت» به عنوان یکی از عناصر اساسی و بنیادین داستان‌نویسی  تأکید دارد. پیش از شروع فصول اصلی کتاب، میرصادقی در چهار بخش کوتاه به ارائه تعریف از چند مفهوم کلیدی در این بحث یعنی «شیوه»، «روایت»، «خصلت‌های روایت» و همچنین «اختلاف شیوه روایت داستان با گزارش و طرح» می‌پردازد. تبیین این مفاهیم به عنوان مدخل یا ورودی مباحث اصلی کتاب از آن رو اهمیت دارد که توجه داشته باشیم چهل و هفت فصل بعدی کتاب به «شیوه»‌های مختلف «روایت» تشریحی در داستان‌نویسی اختصاص دارد که در واقع شرحی است بر «خصلت‌های روایت» در هریک از این شیوه‌ها و نهایتا هم با اشاره به «اختلاف شیوه روایت داستان با گزارش و طرح» پرداخته و نشان می‌دهد از منظر روایت‌شناسانه کدام متن، داستان است و کدام متن گزارش و  یا طرح.

چهل و هفت فصلی که متن اصلی کتاب را تشکیل می دهند، هریک به شیوه‌ای از انواع روایت اختصاص یافته‌اند. شکل کار بدین صورت بوده که نویسنده بعد از توضیح درباره هریک از این شیوه‌ها و تبیین خصلت‌های آنها به ارائه یک یا چند نمونه از آثاری پرداخته که با استفاده از این شیوه نوشته شده اند و نمونه‌هایی را نیز برای درک بهتر مخاطب در اختیار ایشان قرار  داده است. این نمونه‌ها که از میان داستانهای کوتاه و یا بخشهایی از رمانهای معروف ایرانی و غیر ایرانی انتخاب شده اند؛ این امکان را در اختیار خواننده قرار می دهند که به طور عینی با چگونگی این شیوه‌ها و ظرفیتهای‌شان  آشنا شوند. برخی از شیوه های روایت همانند شیوه‌های روایت داستانهای خیالی خود دارای چند زیر مجموعه همانند داستانهای خیالیِ ناتورالیستی، سمبولیستی، سورئالیستی و... هستند که میرصادقی ضمن پرداختن به هر یک از این زیر مجموعه ها نمونه‌های خاص هریک از آنها را نیز نقل کرده است. خود میرصادقی از کتابش چنین تعریفی ارائه کرده است: « کتاب فرهنگ داستان نویسان حاصل تجربه شصت سال عمر داستان نویسی من است و به گمانم در حکم نوعی «فرهنگ‍نامه داستان‌نویسی» به شمار می آید. فکر نمی کنم هیج داستان نویسی از آن بی نیاز باشد.»

شیوه آشنایی زدایی، شیوه اسطوره ای، شیوه بازگشت به گذشته، شیوه باستان گرایی، شیوه برجسته سازی، شیوه بینامتنی، شیوه پروستی، شیوه پیرنگ باز، شیوه پیرنگ پیوسته، شیوه پیرنگ روشنگر، شیوه پیرنگ موازی، شیوه تاثیرگذار، شیوه تبلیغی، شیوه تقلید طنزآمیز، شیوه تکه گذاری (کولاژ)، شیوه جویسی، شیوه حقیقی و مجازی، شیوه خردگرایی، شیوه خواننده وار نویسنده وار، شیوه چه و چگونه روایت، شیوه داستان برشی، شیوه داستان خطی و غیرخطی، شیوه خودگویی، شیوه داستان در داستان، شیوه رمزی، شیوه داستان مقاله، شیوه داستان نویس های ساده نگر و اندیشمند، شیوه دام روایتی، شیوه دوگانه روایت، شیوه راشومونی، شیوه راوی های چندگانه، شیوه روایتگری چندگانه، شیوه روایتگری زمان، شیوه ضدداستان، شیوه ضمنی، شیوه طنزآمیز، شیوه غنایی، شیوه فراخ منظر- نمایشی، شیوه کلبی مسلک (سنیک)، شیوه گروتسک، شیوه گوتیک، شیوه نقیضه وار، شیوه های روایت در انواع بنیادی داستان، چند مورد از شیوه های روایت زاویه دیدی، شیوه های روایت داستان های خیالی، داستان های غیرمکتبی، داستان های شگرف و شیوه های روایت جنبش های نوظهور داستان نویسی؛ از جمله عناوین برخی از فصول کتاب «فرهنگ داستان نویسان» هستند که به شکلی جامع خواننده خود را با شیوه های روایت داستان آشنا می سازند. از دیگر امتیازات این کتاب، زبان ساده و بیان روشن میرصادقی، در توضیح این مباحث تخصصی در حوزه داستان نویسی و روایت شناسی است.

سرانجام اینکه خود میرصادقی از کتابش چنین تعریفی ارائه کرده است: « کتاب فرهنگ داستان نویسان حاصل تجربه شصت سال عمر داستان نویسی من است و به گمانم در حکم نوعی «فرهنگ‍نامه داستان‌نویسی» به شمار می آید. فکر نمی کنم هیج داستان نویسی از آن بی نیاز باشد. به این معنا که اگر داستان نویس شیوه روایت درست داستانش را از آغاز بداند، بی تردید نیمی از راه موفقیت خود را پیموده است چون با شناخت و آگاهی بیشتر داستانش را شروع کرده است.» سخن آخر اینکه چنین تعریفی نه ادعایی گزافه، که واقعیتی ملموس است که هر علاقمند به ادبیات داستانی با در اختیار داشتن کتاب حاضر به وضوح آن را احساس خواهد کرد.