«درآمدی نو بر روانکاوی»
(نظریه و درمان)
نویسندگان: آنتونی بیتمن و جرمی هلمز
مترجم: علیرضا طهماسب
ناشر: نشر نو، چاپ دوم 1400
440 صفحه، 75000 تومان
****
عنوان کتاب می‌تواند برای خوانندۀ پیگیر و علاقمند به روانکاوی مسئله‌برانگیز باشد. باز هم روانکاوی و باز هم یک درآمد دیگر! چرا باید یک درآمد دیگر را جدی گرفت؟ اصلاً چرا باید یک درآمد دیگر نوشته شود؟! احتمالاً نظر تلویحی شخص پرسش‌گر این است که گزینه‌های بدیل بهتری وجود دارد؛ برای نمونه، مراجعه به آثار خود فروید. یک دلیل این است که فروید برای معرفی و آشنایی با روانکاوی کتاب، مقالات و رساله‌های مقدماتی هم نوشته است. آیا مطالعۀ نوشته‌های پدر و بنیان‌گذار روانکاوی بهتر و مفیدتر نیست؟
نه، نیست. اصلاً نیست. حتی اگر هم فروید را پدر واقعی روانکاوی به شمار آوریم، باید بدانیم که این فرزند از والدش جدا شده و مستقل شده است. به عبارت دیگر، این فرزند بند تعلق خود به پدرش را بریده و زندگی خاص خودش را دارد. از این رو، هیچ لزومی ندارد که تصور کنیم پدرش آن را بهتر و بیشتر از هر کس دیگری می‌شناسد. واقعیت این است که امروزه نمی‌توان بی‌قیدوشرط به سخنان و نظریات فروید استناد کرد. کم نیست نظریات این اندیشمند که امروزه اشتباه تلقی می‌شود. نباید از این امر تعجب کنیم. چراکه خود فروید نیز در زمان حیاتش بارها به اشتباه دیدگاه‌هایش پی برد و در ادامه آن‌ها را تصحیح کرد. واضح است که این روند اصلاح‌گری نظریات می‌تواند همچنان ادامه داشته باشد؛ که دارد.
اساساً نظریات روانکاوی چارچوب سفت و سخت و محکمی نیستند که تجربیات روان‌کاوانه به طور طبیعی راحت و آسان در آن‌ها جا بیفتند. برعکس، این نظریات روان‌کاوانه هستند که باید با توجه به تجربیات نو تصحیح شوند. به تعبیر دیگر، تئوری‌های روانکاوی در حکم داربست‌هایی هستند که متناسب با تجربیات بالینی شل و سفت، و منقبض و منبسط می‌شوند. بر همین اساس، ازدیاد تجربه‌ها و انباشت آن‌ها در طی سال‌ها، محققان روانکاوی را وادار به تجدید نظر در تئوری‌ها می‌کند. بنابراین، همان‌گونه که تجربه‌های بیماران بر اساس نظریات روان‌کاوانه تجزیه و تحلیل می‌شوند، این نظریات نیز در پرتو تجربه‌های جدید بازبینی، اصلاح و تکمیل می‌شوند. با توجه به همین توازی تئوری و تجربه در روانکاوی، می‌توان به ارزش و اهمیت این کتاب پی برد. به‌علاوه، روانکاوی آن‌قدر مطالب مفید و بصیرت‌های جالب دارد که آدم دوست دارد همۀ کتاب‌های روانکاوی را در آغوش بکشد. بدبختانه همۀ آن‌ها هم جالب‌اند و ارزش دانستن دارند. اما چگونه می‌توان هزاران کتاب را بغل کرد؟ آدم در آن‌ها غرق می‌شود. همین‌جاست که باز هم ارزش این کتاب مشخص می‌شود، چراکه عصارۀ آن‌ها را یک‌جا جمع کرده است. خالص و غلیظ. به همین دلیل، صفحه‌صفحۀ آن آموزنده و نکته‌دار است.
نویسندگان خواسته‌اند که اثری ارائه کنند تا خوانندگان پیگیر و متخصصان را با جدیدترین نسخه یا ورژن روانکاوی آشنا کنند. برای این منظور و با توجه به آن‌چه گذشت، کتاب یازده فصل دارد که در دو بخش کلی سامان یافته‌اند: «نظریه» و «درمان». شش فصلِ بخش اول به این موضوعات اختصاص دارند: «درآمد: تاریخچه و اختلافات» نظریات روان‌کاوانه، «مدل‌های ذهن»، «خاستگاه‌های دنیای درون»، «مکانیزم‌های دفاعی»، «انتقال و انتقال متقابل»، «رؤیا، نماد، تخیل». پنج فصلِ بخش دوم به این موضوعات می‌پردازند: «ارزیابی» اولیۀ بیمار، «رابطۀ درمانی»، «معضلات بالینی»، «سهم روانکاوی در روان‌پزشکی»، روش‌ها و چندوچون «پژوهش در روانکاوی». جالب است که در فصل پایانی حتی مسئلۀ هزینۀ درمان برای بیمار و حق ویزیت روان‌کاو نیز بررسی شده است.
بخش اول با انواع حک و اصلاح‌های نظری در باب تئوری‌های روان‌کاوانه در باب مسائل مختلف پر شده است. بخش دوم با تعداد زیادی از نمونه‌های عینی و تجربه‌های بالینی اشباع شده است. در این بخش ماجراهای بیماران و فرآیند درمان‌شان ذکر شده و سپس تجزیه و تحلیل می‌شوند تا رهنمودی برای درمان‌گران باشند. البته در بخش اول نیز همین وضع دیده می‌شود. در کل، هم مباحث نظری و هم مباحث درمانی، هر دو، مستند و متکی به مثال‌های بالینی متعدد و متنوع هستند. خود این امر، مزیت دیگری برای کتاب به شمار می‌آید. به‌علاوه، آوردن این نمونه‌ها کار درک و فهم مطالب کتاب را نیز آسان‌تر و لذت‌بخش‌تر کرده است. فارغ از این جنبۀ علمی و پزشکی، این موارد به قدری زیاد، متنوع و جالب‌اند که در حکم داستان‌های کوتاه هستند. حتی می‌توانند الهام‌بخش نوشتن داستان و فیلم‌نامه باشند! در مجموع، مطالعۀ این کتاب برای متخصصان و روان‌کاوان ضروری است و برای عموم علاقمندان جالب و مفید.
به طور کلی، کتاب سرشار است از بصیرت‌های روان‌شناختی، به‌گونه‌ای که هیچ خواننده‌ای از آن دست خالی باز نمی‌گردد و هر کس به فراخور حال خود نکاتی مفید می‌آموزد. این هم یک نمونۀ ساده در باب کارکرد خواب و رؤیا برای ما ملت آریائی رؤیایی غنوده در خواب:
«هرچند تحلیل رؤیا دیگر آن جایگاه رفیعی را ندارد که زمانی برای پیشگامان روانکاوی داشت، رؤیا همچنان در درمان روان‌کاوانۀ کلاسیک سهمی عمده دارد. رؤیا مرجعی اجتناب‌ناپذیر و آیینۀ تمام‌نمای روان بیمار است. رؤیا از عقلانی‌سازی تن می‌زند و در عین گیج‌کنندگی، از چنان غنا و اعتبار تردیدناپذیری بهره‌مند است که اغلب نظرورزی‌های کلامی دربارۀ احساسات یا گرایش‌های هیجانی فاقد آن است. بازماندۀ روز در قالب رؤیا مجال نمود می‌یابد و از این رهگذر دغدغه‌های روزمرۀ بیمار را نمایان می‌کند. آگاهی از رؤیا بیمار را با ماهیت غیرشخصی روان خلاق خود آشنا می‌کند. رؤیای تکرارشونده در بردارندۀ داستان اصلی زندگی بیمار در قالبی روشن و غنی است. چه‌بسا تغییرات ظریف و ضمنی در وجوه اصلی رؤیا، ناشنی است از پیشرفت درمان.
فن تأویل رؤیا از زمان نخستین توصیه‌های فروید تاکنون در اساس تغییری نکرده است: رؤیا را به اجزای سازنده‌اش تقسیم و خرد کنید؛ از بیمار بخواهید رؤیا را بازگوید تا بیشتر به درون‌مایه‌های فکری رؤیا پی ببرید؛ از بار کردن مفروضات و نظریه‌های روان‌کاو به ماهیت خلاقانۀ رؤیا پرهیز کنید؛ هرگز توقع نداشته باشید که به فهم تام و تمامی از «جان‌مایۀ» رخنه‌ناپذیر رؤیا دست یابید. دیدگاه‌های پسافرویدی، رؤیا را یکسره در متن جلسه و رابطۀ درمانی قرار می‌دهند؛ نحوه و طرز بیان رؤیا به اندازۀ موضوع آن درخور توجه است؛ حل‌وفصل تجارب آسیب‌زا را موضوع اصلی رؤیابینی به شمار آورید؛ و برای محتوای آشکار و نهان رؤیا شأن و اهمیتی یکسان قائل شوید. جایگاه رؤیا، هم به‌منزلۀ نوعی رمز و راز و هم به‌مثابۀ گنجینۀ معانی، همچنان محفوظ است. روان‌کاوان از بیماران‌شان می‌پرسند «هنگامی که در خوابید به چه می‌اندیشید؟» یا به قول یونگ «حال برویم سراغ رؤیایتان و ببینیم رؤیا چه می‌گوید؟»
*دکترای فلسفه
