امام خمینی، از آن دسته از اشخاصی است که به کتاب هایشان باید به عنوان  ظهور و جلوه‌ای از یک منظومه فکری منسجم و جامع بنگریم. تضلّع و جامعیت علمی و معرفتی و عرفانی حضرت روح‌الله در جای جای آثارش نمایان است، و اساساً موضوعات نوشته شده از سوی این عالم مکتب آل‌محمد (صلوات‌الله علیه ) شاهد بر فراگیر بودن علم او در حوزه‌های مختلف بالاخص انسان‌شناسی  مکتبی است.

 «انسان» و درک حقیقت وجودی این مخلوق الهی، و فهم راه سعادت و فلاح بنی آدم، محوریت اصلی و بنیادین نظام فکری و دینی امام خمینی است. اگر دین برای بشر است، پیش از هر چیز معرفت بر بواطن و ظواهر این موجود هزار توی است که مقدمه و لازمه فهم و عمل به دین را واجب می‌کند. برای همین است که فقه خمینی بر خلاف منهج و درک خیلی از بزرگان، نه یک نظریه ظاهرگرایانه و قشری‌مسلک از احکام اسلامی است، بلکه پروژه‌ای در شناخت و رساندن بشر به سرچشمه حقیقت از طریق شریعت است، از این رو است که حضرت روح‌الله دست بر قلم می‌برند و در ذیل فریضه نماز به عنوان یک امر فقهی، آثاری چون «سرالصلاه» و «آداب‌الصلاه» که مشی و مزاج عرفانی و شهودی دارند را می‌نویسد تا دانسته شود عمل نماز، و اساساً هر گزاره سلبی و ایجابی در باب احکام، روحی دارند که جز با توجه به آن نمی‌توان از عمل «فریضه» حظ و فیض کافی را برد، و تمام این مسائل به یک موضوع باز می‌گردد، «انسان». این محوریت همان چیزی است که در نوشته‌های امام و آثار ایشان؛ از «مصباح‌الهدایه» گرفته تا «ولایت فقیه» هدایت‌گر دغدغه اصلی ایشان بوده است. 

در این میان، کتاب «شرح چهل حدیث» از امام خمینی (ره) به معنای حقیقی کلمه تبلوری از طرح و ایده معظم‌له درباره چگونگی حیات دینی انسان در جهان است. حیاتی که از منابع مختلف وحی و نقل و عقل و عرفان بهره می‌گیرد. کتاب شرح چهل حدیث امام، که در زمره آثار عرفانی ایشان قرار دارد، با جامعیت علمی و تسلط بر بیان زوایای مختلفِ موضوعاتی که دارد، می‌توان آن را به نوعی یک دوره «تفقه» واقعی در دین به حساب آورد. سنت اربعین نویسی توسط علمای بزرگ اسلام یکی از آداب علمی در جوامع اسلامی است. که مبتنی است بر حدیثی از حضرت رسول‌ (صلی الله علیه و آله و سلم)که فرمودند: « مَنْ حَفِظَ مِنْ أُمَّتی أَرْبَعینَ حَدِیثاً مِمَّا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ مِنْ أَمْرِ دِینِهِمْ بَعَثه الله یَوْمَ اَلْقِیَامَةِ فَقِیهاً عَالِماً .یعنی؛  کسى که براى امت من چهل حدیث حفظ کند که در کار دینشان از آنها بهره مند شوند، خداوند در روز رستاخیز او را فقیه و عالم برانگیزد. (بحار الأنوار، ج ۲، ص ۱۵۶، ح ۱۰)» از این رو شیعه و سنی، از قدیم‌الایام تا به حال آثار مختلفی را با عنوان «الاربعین حدیثا» پدید آورده‌اند که در آن به ذکر چهل حدیث و شرح آن می‌پردازند. در بین شیعیان، چهل حدیث شیخ بهایی، شهید اول و… نیز جزو آثاری با این محوریت هستند، اما حقا اثر فخر‌السالکین، امام، روح‌الله خمینی اثر دیگری در این زمینه است. وسعت مطالب بیان شده و تحلیل و تشریح‌هایی که در نوع خود بدیع و نوهستند؛ کتاب حضرت امام را اعتباری خاص بخشیده است. 

کتاب حاضر، تقریرات امام خمینى بوده است که مضامین آن را در مدرسه فیضیّه و ملاّصادق در قم براى شاگردان خود ایراد فرموده بودند و سپس تصمیم گرفتند کتابى در همین زمنیه تألیف کنند و این کتاب سر آخر در سال 1358 شمسی پدید آمد. سى و سه حدیث از احادیث این کتاب، مربوط به اخلاقیّات و هفت حدیث آخر در باب اعتقادات و معارف است. البته باید اضافه کرد که حوزه اخلاق در نظام فکری امام و به تعبیر دقیق‌تر در دین اسلام، مباین از اعتقادات نیست و به نوعی از عقاید عملی و نظری ما در مواجهه با بعضی از امور حکایت دارد، ضمن اینکه در منهج علمی گسترده روحِ خدا، امر اخلاقی، ریشه و رکنی وثیق در حوزه اعتقادات اسلامی دارد، و بین ارزش و دانش بخصوص علم توحید جدایی نیست از این رو همواره به مبانی نظری اخلاقیات ارجاعات فراوانی داشته اند.