پژوهشگران معاصر ایران؛ جلد ششم (صادق هدایت)»

نویسنده: هوشنگ اتحاد

ناشر: فرهنگ معاصر، چاپ اول، 1383

1180 صفحه

****

در میان چهره‌های نامدار تاریخ ادب این دیار، به ندرت بتوان چهره‌ای یافت که به اندازه صادق هدایت نظراتی ضد و نقیض را برانگیخته باشد؛ چنین موقعیتی بی‌اغراق خود تاکیدی است بر اهمیت صادق هدایت. البته عمده این واکنش‌ها نیز بازتابی است بر آثار داستانی او که نشان دهنده جهان بینی تیره و تلخ اوست که بر یاسی فلسفی استوار شده است.

اما صادق هدایت  جدای  جایگاه مناقشه برانگیز ادبی اش به عنوان داستان‌نویسی نوآور در تاریخ ادب معاصر؛ از وجهه‌ای در خور اعتنا به عنوان یکی از پژوهشگران پیشروی معاصر نیز برخوردار بوده است که چون در حاشیه این جدل‌ها قرار گرفته کمتر بدان پرداخته شده است. اما این وجه از شخصیت ادبی صادق هدایت مبنای قرار گرفتن او  در میان چهره‌های برجسته و نامداری است که در مجموعه‌ای مفصل و پرو پیمان تحت عنوان «پژوهشگران معاصر ایران» منتشر شده است. 

مجموعه‌ای 14 جلدی حاصل تلاشی بیست و پنج ساله از هوشنگ اتحاد که به شکلی نفیس به همت نشر فرهنگ معاصر منتشر شده است که به معرفی و بررسى احوال و آثار سى ‏و چهار تن از پژوهشگران معاصرى که اکنون در میان ما نیستند پرداخته‏ و اطلاعات دقیق و جامعى را درباره کار و کارنامه آنها به ‏دست مى‏ دهد.

ترتیب شخصیت‌هاى متن براساس تاریخ تولد آنها است که مبنا محمد قزوینى (متولد 1256 شمسى) بنیانگذار تحقیقات علمى در ایران و آخرین شخصیت احمد تفضلى (متولد 1316 شمسى) در نظر گرفته شده‏‌اند.

روایت است که روزی به آنتوان چخوف گفتند تو پزشکی، با ادبیات چه سر و سری داری؟ چخوف حکیمانه جواب داد: پزشکی همسرم و ادبیات معشوقه من است! پژوهشگران معاصر ایران را یک مهندس تدوین کرده، کسی که سالها کار فنی و اجرایی کرده‌است. همین شیوه کار او را از تذکره‌نویسی‌های جدید و قدیم متمایز ساخته است و اتحاد یافته هایش را به شیوه خاص خود تدوین کرده تا راوی زندگی و کار این پژوهشگران باشد. سَروسِر او با این کتاب چنان عاشقانه بوده که حاصل کارش هم به کار می آید و هم به دل می نشیند.

اتحاد در پژوهش، خود را متاثر و دنباله روی دکتر معین می‌خواند. روایت او از زندگی و آثار این چهره‌‌ها روایتی است مستند و متکی به انبوه منابعی که با زحمت بسیار گردآوری و به صورتی هدفدار تدوین شده اند. وقتی جلد نخست پژوهشگران معاصر ایران منتشر شد، کمتر کسی نامی از هوشنگ اتحاد شنیده‌ بود. مهندسی اهل ذوق که بی سروصدا در خلوت، به جست‌وجو و پژوهش می‌پرداخت. جلدهای نخست این مجموعه که منتشر شد، رفته رفته شناخته شد و با استقبال روبه رو شد.

جلد ششم مجموعه پژوهشگران معاصر ایران از مفصل‌ترین و البته از خواندنی ترین کتابهای این مجموعه است که به بررسی زندگی، انديشه‌ها و آثار صادق هدایت اختصاص یافته و پرو پیمان‌ترین مجلد این مجموعه است که در واقع تاکیدی است بر نکته‌‌ای که در آغاز این نوشته بدان اشاره شد. افزون بر این چنین حجمی حاصل تنوع حیطه‌های  فعالیت صادق هدایت به عنوان یک نویسنده، مترجم و پژوهشگر است.

این کتاب نیز از ساختار کلی دیگر مجلدات پیروی می‌کند و از چند بخش اصلی تشکیل می‌شود ، بخش نخست به خلق و خوی او اختصاص یافته است. این یکی از خواندنی ترین قسمت های کتاب محسوب می‌شود.چرا که بر پایه روایت‌هایی دست اول از نزدیک ترین دوستان اوست که درآن از عادات، خلق و خو و ویژگی‌های شخصی صادق هدایت می‌گویند و تصویری زنده و ملموس از او ترسیم می‌کنند.

 روش کار نویسنده چنان بوده که در مورد هر یک از این چهره ها، آنچه یافته به شیوه‌ای سیال تدوین کرده  و آنچه درباره این بزرگان در منابع گوناگون نوشته و گفته شده، در اینجا به شکلی جذاب از پی هم روایت می‌شود. هوشنگ اتحاد در مقام قاضی نمی‌نشیند، او خواننده را به جایی می‌رساند تا در نهایت خود درباره این شخصیت‌ها قضاوت کند.

بخش دوم کتاب به نویسندگی صادق هدایت نظر دارد. در این بخش اتحاد کوشیده  مروری گذرا بر آثار گوناگون صادق هدایت داشته باشد، چنانکه نشان دهنده تنوع آثار او باشد و در عین حال تصویری از هدایت نویسنده نیز ارائه کند. هدایتی که خود از نویسندگان بزرگ تاثیر پذیرفته  و سپس خود در جایگاه نویسنده ای نامدار بر دیگران تاثیر گذاشته است. بنابراین این فصل می‌تواند بازتاب دهنده جایگاه واقعی صادق هدایت در ادبیات داستانی ایران باشد. کسی که به عنوان پلی رابط برای پیوند ادبیات مدرن غرب با ادبیات داستانی ایران عمل می کند. در این بخش علاوه بر آثار ادبی و روایی هدایت همانند: سفرنامه، نمایشنامه، رمان ، داستان کوتاه و ترجمه های هدایت از متنون فرنگی و زبان پهلوی؛ به پژوهش‌های او درباره فرهننگ مردم (فولکلور) و در حوزه نقد بررسی پرداخته شده ‌است.

در بخش سوم کتاب به زندگی نامه صادق هدایت پرداخته شده  که به دلیل تنوع نگاه‌های ارائه شده در این بخش  و تنظیم آنها در قالب روایتی که از تقدم و تاخر تاریخی برخوردار است به عنوان یکی از خواندنی ترین زندگی نامه‌های هدایت می توان از آن یاد کرد.

پایان بخش کتاب ارائه نمونه‌هایی از آثار مختلف هدایت از رمان و داستان کوتاه گرفته تا قضیه‌های او در کتاب وغ وغ ساهاب و همچنین سفرنامه ها ، مقالات و نیز آثار او در زمینه فولکلور. نمونه ‌هایی که تصویری تقریبا کا مل از چگونگی نثر او ارائه می کنند. کتاب با فهرست آثار، نمایه و یادداشت‌های (پی‌نوشت‌های) متن به پایان می‌رسد. جالب اینکه یادداشت‌های کتاب نیز خود شامل نکات خواندنی و کارآمد در پژوهش های متکی به ادبیات است. اتحاد در این مجموعه اغلب کسانی را که در متن کتابها اسمی از آنها برده شده در صورت اهمیت، معرفی و بیوگرافی کوتاهی از آنها ارائه کرده که کار خواننده کتاب را تا حد زیادی راحت کرده است.

درباره صادق هدایت آثار بسیار منتشر شده اما حسن کتاب حاضر در آن است که هدایت را نه از نگاه نویسنده کتاب که از دریچه گروهی از نزدیک ترین دوستان و برجسته ترین صاحب نظران، پیش روی خواننده قرار داده است تا خود به دریافتی مقرون به واقعیت دست یابد؛ روایتی کامل از زندگی و نویسندگی هدایت و همچنین نمونه‌هایی چند از نثر آثار متنوعِ صادق هدایت که بی گمان هم برای خیل دوست داران این نویسنده بزرگ معاصر خواندنی است و هم برای پژوهشگران و نویسندگانی که به زندگی و آثار هدایت می پردازند منبع و راهنمایی کارآمد محسوب می شود. از ویژگی های مهم مجموعه پژوهشگران معاصر ایران آن است که هرجلد و یا هر بخشی که به یک نویسنده و پژوهشگر اختصاص یافته، متنی است مستقل و می‌توان بدون نیاز به مطالعه دیگر جلدها از آن استفاده کرد. هرچند اغلب کسانی که مجذوب روانی متن و کارآمدی خیل منابع گرد آمده در آن هستند، ترجیح می دهند مجموعه کامل پژوهشگران معاصر ایران را در کتابخانه داشته باشند.