«دراکولا»

نویسنده: برام استوکر

ترجمه: مهرداد وثوقی

ناشر: ققنوس، چاپ اول، 1400

 588 صفحه، 120000 تومان

***

یکی از معروف‌ترین شخصیت‌های تاریخ ادبیات که پا از ساحت داستان بیرون گذاشت و نه تنها وارد دیگر حوزه‌های هنری و فرهنگی شد، بلکه رفته رفته به عنوان یک واقعیت پذیرفته شد.  البته این شخصیت اسطوره‌ای از واقعیت تاریخی هم بی بهره نبود؛ گفته می‌شود دراکولا، داستانی برگرفته از اساطیر و روایت‌های فولکلوریک اروپای شرقی است. برخی معتقدند که ریشه علاقه برام استوکر به داستان دراکولا، به داستان‌هایی باز می‌گردد که آرمینیوس وامبری، شرق‌شناسِ مجار، برای وی روایت کرده بود؛ ماجراهایی در درباره شخصیتی واقعی به نام ولاد سوم یا کنت دراکوالا در اواخر قرون وسطا زندگی می‌کرد. دراکولا در زبان رومانیایی به معنای فرزند شیطان است و این کنت رومانیایی که در قرن 15 می‌زیسته مردی جنگجو بود که خود را خادم کلیسا می‌دانست و دشمنان را با قساوت تمام به قتل می‌رساند.  عشق شدید دراکولا به همسرش باعث می‌شود پس از مرگ او، به کلیسا پشت کند؛ به این ترتیب دراکولا با نوشیدن خون (شکستن قانون مسیحیت) تبدیل به خون‌آشام می‌شود!

به هر روی دراکولا در دنیای ادبیات زاده شد و سپس به دیگر حوزه ها کوچید. در ایران نیز از جمله شخصیت های محبوب بود چنانکه باعث شده ترجمه‌های گوناگونی از این اثر به فارسی منتشر شود که برخی از آنها به یکی دو سال اخیر برمی‌گردد که این نشان از تداوم محبوبیت و شهرت این اثر در میان کتاب‌خوانها دارد.  نام کتاب در  ابتدا «نامردگان مرده» بود اما گویا به پیشنهاد ناشر تغییر کرده و با نام «نامردگان» و با حجمی کوتاه‌تر در آستانه انتشار قرار گرفت. اما استوکر پیش از چاپ کتاب بار دیگر نام رمانش را عوض کرد و به «دراکولا» تغییر داد. «دراکولا» پس از انتشار فروش چندانی نداشت و حتی نظر مثبت منتقدان هم کمکی به آن نکرد. استوکر نیز در سال های پایانی زندگی، به شدت با مشکل مالی دست به گریبان بود. اما سرانجام در دهه‌های نخست قرن بیستم به عنوان یک اثر کلاسیک به سبک گوتیک در ژانر وحشت شناخته شد. در زمانی که متاسفانه خود او در قید حیات نبود تا طعم شهرت و ثروت را بچشد.

از زمان انتشار ترجمه‌ی دراکوالا به فارسی بیش از هشتاد سال می‌گذرد. نخستین ترجمه کتاب که توسط علی کسمایی به فارسی در آمد خلاصه شده بود. بعد از آن نیز این رمان به اشکال مختلف به فارسی درآمد تا امروز که ترجمه‌ای از آن توسط مهرداد وثوقی، به همت نشر ققنوس  منتشر شده است. اما آنچه ترجمه حاضر را در قیاس با دیگر ترجمه‌ها ارجحیت می بخشد چند نکته است که از شکل اثر تا محتوای آن را شامل می‌شود.

ابتدا باید اشاره‌ای کرد به کتاب‌پردازی خوب رمان، با قطع مناسب و خوش دست، جلد سخت، با سرو شکل و طراحی  مقبول. زیرا ظاهر کتاب ضمن حفظ نسبتی که یک اثر ادبی کلاسیک در ژانر وحشت با حال و هوای  گوتیک می‌‌تواند داشته باشد، مدرن و با طراوت نیز هست. اما جدای از جذابیت ظاهری کتاب که خواننده را جذب آن می کند، این خود متن است که امتیاز اصلی آن محسوب می شود. ترجمه ای که در خواندنی و روان بودن کوشیده به سبک و سیاق متن اصلی رمان نیز وفادار باشد، هم از منظر پاراگراف بندی و هم زبان اثر که حس و حال زمانه خود یعنی اواخر قرن نوزدهم را القا می‌کند.

چنانچه اشاره شد، این رمان  در زمان انتشار نه تنها از نام دیگری برخوردار بود، بلکه از حجمی بیش از این نیز برخوردار بوده است. برام استوکر در آن زمان به اجبار تن به نظر ناشر داده است، بعد از انتشار هم با وجود نظر تایید آمیز منتقدان فروش کتاب چنان نبود که او دست بالا را داشته باشد. بنابراین سرانجام کتاب به این شکل منتشر شد.

اما مهرداد وثوقی برای ترجمه حاضر کوشیده متن کامل تری از این رمان را در اختیار علاقمندان قرار هد. مترجم در مقدمه کوتاه آغاز کتاب اشاره‌ای به حذفیات این رمان در زمان انتشار نخست خودکرده و ضمن اشاره به اینکه دستنویس کامل این رمان که هیچگاه بدان شک منتشر نشده در اختیار یک مجموعه‌دار است به بخش هایی از حذفیات که در این ترجمه فارسی بدان اضافه شده، پرداخته است.

شاید برخی بر این باور باشند که دراکولا صرفا اثری سرگرم کننده با معیارهای زمان خود بوده، اما باید گفت که این رمان نه تنها این گونه نیست، بلکه به شدت بازتاب دهنده روح زمانه خود است. دراکولا مولود یکی از پر افت و خیز ترین دوره های تاریخ از منظر فضای حاکم بر تفکر جمعی است. جهان صنعتی شده در آستانه ورود به دوران جدید مدرنیسم است. انسان شکاک این دوران به بسیاری باورهای مذهبی و فکری به دیده تردید می‌نگرد؛ بدین خیال که علم، مستعد پاسخ گویی به همه این نیاز هاست. همچنین باید اشاره کرد به اهمیت یافتن روانکاوری یا روانشناسی در این دوران که به عنوان علمی برای درک پریشان حالی های انسان در حال ورود به دنیای مدرن، یکباره بسیار پرطرفدار شده بود و انعکاس آن را در این رمان می‎توان دید.

رمان دراکولا مملو از ارجاعاتی است که نویسنده به آثار شکسپیر و کتاب مقدس  داشته است و لازمه ارتباط بهتر با رمان درک این ارجاعات است که مترجم (مهرداد وثوقی) تا حد زیادی بدان عنایت داشته است. در نهایت باید اشاره ای هم داشت به تصاویر  مورد استفاده در این کتاب، این نقاشی‌ها آثاری هستند از جان کالدارت  که  براساس این رمان کشید شده است. البته جا داشت این نقاشی‌ها از کیفیت (چاپ) بهتری برخوردار باشند، اما در برقرار کردن ارتباط بهتر خواننده با حال و هوای کتاب تاثیری محسوس دارند. هرچند باید اعتراف کرد، سردی وهمناک ترس که هنگام خواندن این رمان  به جان خواننده نفوذ می‌کند حاصل فضا سازی‌ها، موقعیت های داستانی و توصیفاتی است که در دل داستان از این فضا ارائه شد است. اما از نکات منحصر به فرد این ترجمه داشتن دو پایان است! برام استوکر هنگام نوشتن دراکولا دو پایان‌بندی برای آن در نظر داشت؛ هردو را نوشت و نهایتا  یکی از آنها را انتخاب و در چاپ اصلی منتشر کرد. در این ترجمه، علاوه بر پایان بندی اصلی، دیگر پایانی را که علاقمندان این رمان کمتر آن را خوانده اند نیز ترجمه و منتشر شده است.

برام استوکر این رمان را در سال 1897 منتشر کرده است، زمان وقوع داستان هم در قرن نوزدهم استر رمان با سفر یک وکیل جوان انگلیسی به منطقه ترانسیلوانیا آغاز می شود. او قرار است به قلعه کنت دراکولا رفته و اسناد املاکی در انگلستان را به کنت واگذار کند. ورود او به ترانسلوانیا و روبه رو شدنش با اهالی منطقه و واکنش آنها به محلی که وکیل قرار است به آنجا برود، تردید و کنجکاوی او را بر می‌انگیزد. گویی او به تدریج وارد دنیایی پر از رمز و راز و سرشار از وهم و تاریکی می‌شود. در این قلعه خوفناک با شاهزاده‌ای مرموز و تنها روبه رو می‌شود.

نثر برام استوکر در رمان «دراکولا» یاد آور آثار نویسندگان رمانتیک است و شیوه روایت او نیز بگونه‌ای است که در چنین آثاری زیاد دیده شده است. اما در بطن این شباهت های ظاهری برام استوکر به شیوه‌ای عمل کرده که به رمان اصالتی خاص خود می بخشد. برخلاف داستانهایی که به شیوه نامه‌نگارانه نوشته می‌شوند، این جا نامه ها توسط یک نفر و یا دو نفر که به هم نامه نوشته باشند، نیستند. بلکه داستان از طریق خاطرات، پیام‌ها (تلگراف‌ها)  و نامه‌هایی که شخصیت‌های مختلف نوشته‌اند، روایت می‌شود. حتی برخی از این نامه‌ها ها بدست طرف مقابل نرسیده و یا باز نشده اند. در واقع برام استوکر به رمان خود ساختاری پازل گونه داده است که به تدریج از دید راویان مختلف کامل می شود و از این منظر می توان روایت او را چند صدایی دانست. 

دراکولا شاید جزو بهترین رمانهای تاریخ ادبیات نباشد، اما جزو مهمترین رمانهایی است که هر علاقمند جدی ادبیات باید آن را بخواند و بی شک اگر از طرفداران ژانر وحشت باشد از خواندن لذت بسیار خواهد برد. دیگر اینکه وقتی به اشکال مختلف از این رمان اقتباس شده و شخصیت آن پا را از ساحت داستان بیرون گذاشته،  باید آن را خواند و از منبع اصلی‌اش آگاهی یافت. بخصوص حالاکه ترجمه کاملتر و بهتری از آن در اختیار ما قرار گرفته است.