«سایبان سرخ بولونیا»

نویسنده: جان بِرجِر

ترجمه: محسن آزرم و حسین عیدی‌زاده

ناشر: چشمه، چاپ اول 1400

84 صفحه؛ 32000 تومان

***

جان برجر نویسنده، نقاش، روزنامه‌نگار و منتقد هنری بریتانیایی است که سال ۱۹۷۲ به خاطر رمان جی برندۀ جایزه ادبی من بوکر شد. رویکرد انتقادی و رادیکال برجر در تحلیل آثار هنری، تاریخ و تمدن از ویژگی‌های اصلی آثار او به شمار می‌رود که در بسیاری از آثارش نیز مشهود است. جان برجر را یکی از مهم‌ترین روشنفکران و شخصیت‌های ادبی و فرهنگی قرن بیستم می‌دانند که ادبیات و هنر و سیاست را به هم پیوند داده است. به علاوه او نویسنده‌ای است که پیوسته بین دنیای داستان و ناداستان در رفت ‌و ‌آمد است و جستارهای ادبی و هنری و زندگی‌نگاره‌های متعددی از جمله شیوه‌های دیدن، درباره نگریستن و پیروزی و شکست پیکاسو را در بهترین‌ ژانرهای ادبی‌ منتشر کرده است. کتاب «سایبان سرخ بولونیا» از این نویسنده شامل روایت‌های کوتاهی از ثانیه‌ها و تجارب زندگی با زبانی روان و جذاب است.

جستار یا ناداستان نوشته‌ای است که در آن استدلال‌های شخصی نویسنده مطرح می‌شود. از جستار بیشتر برای نقد ادبی، بیانه‌های سیاسی، استدلال‌های عالمانه، مشاهدات مربوط به زندگی روزمره، یادآوری خاطرات و تأملات نویسنده استفاده می‌شود. جان برجر جستارنویسی چیره‌دست است و بسیاری از ناداستان‌هایش از بهترین‌های تاریخ ادبیات به شمار می‌روند. آن‌گونه که او در مصاحبه‌هایش گفته، با نوشتن به زندگی ادامه داده و حیاتش وابسته به کلماتی بوده که هر روز می‌نوشته است. این آموزگارِ نگرش و درک عمیق از جهان هستی، در کتاب «سایبان سرخ بولونیا» قطعاتی پراکنده و گسسته از زندگی را آنچنان که خود دیده و درک کرده، با پیوستی دلپذیر و دلنشین به رشتۀ تحریر درآورده است. شهر برای او در این ناداستان‌ها به منزلۀ دریچه‌ای برای دیدن دنیاست. «سایبان سرخ بولونیا» گویی حضور نویسنده در شهری ا‌ست که ارزش حضور در آن بسیار است. شهر به مثابه تنها جایگاهی است که می‌توان انسان را در آن دید و فهمید و ثبت کرد و برای ماندگاری به تاریخ سپرد.

خوانندۀ ناداستان‌های برجر اگر پیش از این سری به داستان‌های این نویسنده زده باشد، احتمالاً کلنجار و تلاش برای آفرینش دوبارۀ چیزی در قالب کلمات را در این قطعات ظاهراً پراکنده هم می‌بیند؛ آن‌قدر که ممکن است با خواندن سطرهایی از این ناداستان، سطوری از داستان‌های «زنی با سگی بر بالینش»، «مردی که در مترو گدایی می‌کرد» و «دسته گلی در لیوان» را به یاد بیاورد. رمز کار برجر همین است که در نوشتن ناداستان و داستان بیش از همه به چیزهای ناگفتنی توجه می‌کند و دنبال آفرینش آنها در قالب کلماتی که گاهی داستان نامیده می‌شوند و گاهی ناداستان است. این مطالب گاهی آن‌قدر واقعی به نظر می‌رسند که گویی شرح مکتوب یکی از خاطرات نویسنده‌اند.

«سایبان سرخ بولونیا» به عنوان یکی از خواندنی‌ترین ناداستان‌های دورۀ پایان کاری جان برجر روایاتی از حضور و غیاب عزیزی از دست رفته؛ شکل‌گیری یک شهر؛ شهری به نام بولونیا به عنوان یکی از دیدنی‌ترین شهرهای ایتالیاست. این کتاب شرح دست اولی از سال‌های دور نوجوانی یا جوانی نویسنده است. گویی برجرِ نوجوان همه چیز را روی کاغذی ثبت کرده بوده و ما اینک پا به دنیایی می‌گذاریم که بدون تردید خاطره نیست؛ بلکه تأملی در خصوص موضوعات و پیوند زدن آنها با لحظاتی است که در ذهن مانده‌اند: «پنجره‌هایی که از کنارشان می‌گذرم همه سایبان دارند و همه یک رنگ‌اند. سرخ. خیلی‌هاشان رنگ و رو رفته‌اند، چندتایی هم نو، اما به هر حال نسخه‌هایی پیر و جوانِ یک رنگ‌اند. هر کدام‌شان درست قالب همان پنجره‌ی زیرشان هستند و زاویه‌شان را می‌شود برای نور دلخواه داخل تنظیم کرد. اسم‌شان تِنده است. این سرخ رُسی نیست، سرخ آجری هم نیست، سرخی از پلت رنگ است. آن سویش تن‌ها هستند و رازهایشان، اما سوی دیگرش رازی نیست.»

برجر منتقدی تجربه‌گراست و تمایل او به جستارنویسی با شیوۀ منحصربه‌فرد خود به او اجازه داده تا دربارۀ هر چیزی ناداستان بنویسد. از تابلوهای کلود مونه تا عکس‌های تاریخ‌ساز؛ از پابلو پیکاسو تا زیباشناسیِ شوروی؛ از بورژوازی در هنر تا عکس‌هایی که آدم‌ها با حیوانات می‌گیرند. در تمام این ناداستان‌ها چیزی که بیش از همه به چشم می‌آید، هنر نویسندگی نویسنده است. او خوب می‌داند چگونه شخصیت ویژۀ نویسنده را وارد متن کند و علامت و نشانی از خود در آن به جا بگذارد. سبک و شیوۀ کم‌نظیر او برای ورود به دنیای چیزها و موضوع‌ها و سرک کشیدن به گوشه‌هایی که دیگران حوصلۀ سر زدن به آنها را ندارند، در «سایبان سرخ بولونیا» آشکارا و مشخص است. 

«سایبان سرخ بولونیا» در قفسه تأملات (زندگی‌نگاره، زندگی‌نامه و خاطره‌پردازی) نشر چشمه قرار گرفته است. کتاب علاوه بر جستارهایی که دربارۀ آنها گفته شد، شامل تصاویری سیاه و سفید از مجسمه‌های هنری است که افزودۀ ترجمۀ فارسی کتاب است. همچنین در پایان کتاب یادداشت‌ها و نام نامه‌ای نیز هست که در خصوص برخی اصطلاحات به کار رفته در آن توضیحات ارزشمندی را به خواننده ارائه داده است.